Yüzeylere göre eylemler:
Eylemlerin konularına, nesnelerine ve aldıkları biçime göre gösterdiği özelliklere çerçeve denir.
Çatı, fiil köküne veya gövdesine getirilen eklerle ve eklere bağlı olarak dediğimiz fiilin bir eylemini yapmasıyla oluşur.
Uyarı: Çerçeve, yalnızca çalışan cümlelerin bir incelemesidir. İsim tamlamalarının çerçevesi yoktur.
ü Parası da vardı. (İsim tamlamasının çerçevesi yoktur.)
ü Hava kararmadan eve geldi. (Bu bir eylem cümlesidir.)
Çatı iki kısımda incelenir:
nesne-yüklem ilişkisi:
Nesne – yüklem ilişkisi açısından eylemler dört grupta incelenir:
Geçişli eylemler: Konu eylemini diğer varlıklara aktarabilen ve geçişli nesneleri alabilen eylemler.
Örnek: Çocuk yazılı kağıdını dikkatle inceledi.
belirli nesne
Doğum günü için ona bir hırka aldık.
tanımsız nesne
Geçişli fiiller, “Ne? Ne? Kim? Kim?” Sorunlara yanıt veren prosedürler.
Örnek: Bir adam ekmeğini bir yabancıyla paylaştı. (neyi paylaşmak?)
Ahmed’in küçük erkek kardeşini yolda gördüm. (Kimi gördün?)
Yemeğe tuz koyuyorum. (ne attın?)
Uyarı: Geçişli bir eylem, bir şeyi alabilen bir eylemdir. Fakat bazı durumlarda cümlede nesne olmasa bile bu fiil geçişlilik gösterebilir. Misal :
ü Durakta saatlerce bekledim (neyi bekledin? otobüsü; kimi bekledin? seni..)
ü Müzeen Çınar televizyonda şarkı söylerdi. (Ne söylüyordu? Şarkı…)
ü Defalarca okudum. (Ne okudun? Roman, öykü, şiir…)
Geçişsiz Eylemler: İşleri zorunlu olarak almayan eylemler.
Örnek: Bütün gün boş boş oturduk. (Ne, bizi kim oturttu? Bir şeyler almıyor.)
aktif
Bütün gece aralıksız yağmur yağdı. (Ne yağmur yağdı? Eşya almayın.)
aktif
Hepimiz üşütüyorduk. (Bizi ne soğuttu? Bir şeyleri almıyor.)
aktif
Uyarı: Bazı fiiller cümledeki kullanımına göre geçişli veya geçişsizdir.
ü Bütün gün çarşıda dolaştık. (Gerekli)
ü Turistler kentteki müzeleri gezdi. (geçişli)
Duyuş Fiilleri: Geçişsiz bir fiile “-t, -r, -dır” eklerinden biri getirilerek geçişli hale getirilmesine geçişsiz fiil denir. Misal :
Olumlu zorunluluk
uyku uyku- bebeği uyutuyorum.
belirli nesne
Yatağa git Çocuğu erken yatırdım.
belirli nesne
Gül, çocuğu güldüren bir gül.
belirli nesne
Nedensel Eylemler: Nedensel eylem adı verilen geçişli bir eylem için “-t, -r, -dir” soneklerinden birini ekleyerek eylemi tekrar geçişli hale getirin.
Nedensel bir eylemde, özne eylemi gerçekleştirmez, ancak başka birinin yapmasına neden olur. Misal :
geçişli gerekçeli
Wash-t Arabayı yıkadım.
belirli nesne
Çocuklara süt içirirdim.
tanımsız nesne
Yaz Yazdır Oğlu askerde bir mektup yazıyordu.
tanımsız nesne
Uyarı: Agresif eylemler nedensel eylemlere dönüştürülebilir. Ancak yine geçişli olan bu geçişli eylem birinci dereceden bir neden oluşturur.
Pozitif faktör gerekli
öl (yap) öldür (yap) öldür ve yap (yap)
Yat (Mack) Yat Air (Mack) Yat-Air-T (Mack)
Bir geçişli eyleme birden fazla nedensellik eki eklendiğinde geçişin derecesi artar ve çoklu nedensellik oluşur.
Çok katmanlı, translasyonel aşındırıcı kostik
break (mac) break der (mac) break der t (mac)
oku (mac) oku-t (mak) oku-t-tur (mak)
Bazı fiil köklerine müsade eden veya ettiren bir ek eklendiğinde kökte ses değişikliği meydana gelir.
Come-ir ®’i getirin. (ses t’ye dönüştürülür)
Git-ir ® alın (ses ö’ye dönüştürülür)
Konu – Yüklem İlişkisi:
Eylemler, konu ile ilgili olarak dört grupta incelenir:
Aktif Eylemler: Gösterici ise (gerçek bir özne varsa), fiilin eylemi etkindir. Misal :
Yaşlı adam tek hamlede merdivenlerden yukarı çıktı.
Gerçek konu faktörü
Kaymakam geliyor diye köy halkı sokaklara döküldü.
Gerçek konu faktörü
Vücudum kaskatı kesilmişti ve kulaklarım duymuyordu.
Gerçek Konu Faktörü Gerçek Konu Faktörü
Olumsuz Eylemler: Oyuncu ve oyuncunun net olmadığı (gerçek öznesi olmayan) eylemler olumsuz bir çerçeveye sahiptir. Bir fiilin edilgen olması için “-ıl, -il, -ul, -ül, -ın, -in, -ün, -un” eklerinden birini alması gerekir. Misal :
Buzlanma olmasın diye yollara tuz döküldü. (kulübe net değil)
Sınav sonuçları açıklandı. (Net olmayan açıklama.)
Anadolu’nun ücra bir kasabasında geçiyor. (Atadığı kişi bilinmiyor.)
Olumsuz eylemler hakkında uyarılar
ü Bir cismi alabilen eylem negatif olunca, cisim denildiği gibi hareket eder. Sözde özne, yüklemde belirtilen eylemi gerçekleştiren kişi değil, eylemden etkilenen kişidir (nesne). Örnek: Belediye bozuk eti imha etti. (Enerjik)
Yüklem gerçek bir özneye özgü nesnedir
Kokuşmuş et telef oldu. (pasif)
Buna yüklemin öznesi denir
Yeni bir ceket ördü. (İşçiyim)
Yüklemin öznesi, gerçek özneye özgü olmayan bir nesnedir.
Onun için yeni bir ceket dikildi. (pasif)
Konunun sözde yüklemi
ü Hiçbir şey almayan (geçişsiz) bir fiil edilgen olunca özne denilen şey olmaz. Örnek: Akşama kadar pazarda dolaşın. (Gezgin net değil ve gezgin de değil.)
Bir süre evde kaldım. (Kimin oturduğu belli değil, kimse yok).
ü Bazı durumlarda “tarafından, yüzünden, etkisi” kelimeleri veya “-ca, -ce, -dan, -den” ekleri eylemin sonuna (fiil öznesi) eklenerek örtülü (mantıksal) sonuç elde edilir. konular. Bu tür eylemler olumsuzdur. Zımni özne, bir cümlede bir zarf veya edat yan tümcesi görevi görür. Misal :
Bahçe duvarı yağmur nedeniyle çöktü. (pasif)
Mahkeme adamı mahkum etti. (negatif sınır)
Sözde özne zarf tamamlayıcısı
ü “-ıl, -il, -ul, -ül, -ın, -in, -ün, -un” ekli her işlem boşta kalır. Cümle içinde kullanımı olumsuzu tanımlar. Misal :
Mahallede yeni bir pazar açıldı. (pasif)
sahte konu
Ateşi düştüğünde hasta açıldı. (Enerjik)
gerçek konu
Sınıf tatil için dekore edilmiştir. (pasif)
sahte konu
Aisha düğüne gitmek için süslenir. (Enerjik)
gerçek konu
Dönüşlü Eylemler: Bir eylemin dönüşlü olması için fiilden fiile biçimsel ‘-n’ eki alır; Anlamsal olarak hem eylemi gerçekleştiren kişi hem de eylemden etkilenen kişi özne olmalıdır.
Misal :
Kadın dizlerine vurdu.
gerçek konu
(o) Yorgunluğu gidermek için iyi bir banyo yapın.
(Gizli) Gerçek konu
Zavallı kuş son kez kanat çırptı.
gerçek konu
Uyarı: “-n” ekinin olumsuz bir anlam da kattığını belirtmek gerekir. Misal :
Üşümesin diye battaniyeye sarındı. (ters çevrilebilir tavanlı)
Yerler tamamen temizlendi. (negatif sınır)
Dönüşlü fiillerle kurulan cümlelerde cümle hiçbir şey almaz. Çünkü nesne, öznenin eyleminden etkilenir. Bu nedenle, dönüşlü fiiller geçişsizdir. Çok az durumda, dönüşlü eylem geçişli olabilir. Misal :
Oğlan kocaman çantayı sırtında taşıdı. (ters – geçişli)
Ayşe küpeler ve kolyeler takmıştı. (ters – geçişli)
tanımsız nesne
Isteş Fiilleri Isteş Fiilleri: Isteş fiilleri, fiilin kök veya gövdelerine “-ş” eki getirilerek yapılır.
Çekimli fiiller iki farklı anlamda kullanılır:
Misal :
Cenazede kadınlar ağlıyordu. (Ağlamak, birlikte yapmak demektir).
Çocuklar bir süre sessizce beklediler. (Bekleme işi, onu birlikte yapmak anlamına gelir.)
Birden fazla özne arasındaki karşılıklı eylemin anlamı:
Misal :
Sinemanın önünde arkadaşlarıyla buluşacak. (Görüşme karşılıklı olarak yapılmıştır.)
Yolda eski bir arkadaşıyla karşılaştı. (Selam karşılıklı bir harekettir).
Uyarı: “-an, -en” ekinden türetilen sıfat fiiller, şimdiki zaman ve geçmiş zaman anlamına da gelebilir.
Çocuk arabaya el salladı. (Sunmak)
Kaçak balıklar büyüktür. (geçmiş zaman)
Atatürk ve Dil Devrimi, I. Dünya Savaşı
[wpcin-random-posts]