Hapis Hakkı Nedir? Hapis Hakkında Alacaklının Hakları Nelerdir?

Hapis Hakkı Nedir? Hapis Hakkında Alacaklının Hakları Nelerdir? sorularından evvel Hapis hakkını tanımlayalım.Hapis hakkı, alacaklıya fiili hakimiyeti yani zilyetliğinde bulunan ve geri verilmesi gerekli olan borçluya ait taşınır mallar ve kıymetli evrakı vermeyerek borç ödeninceye kadar alacağın teminatı olarak alıkoyma ve paraya çevirme yetkisi veren haktır. Hapis hakkı Türk Medeni Kanununda düzenlenmiştir. Kanuni şartların gerçekleşmesi halinde hapis hakkı doğar.

Hapis hakkına örnek olarak saat tamircisi S’ ye saati bozuk olan B, 200 TL karşılığında saatini tamir etmesi için bırakmıştır. B saatin parasını ödemeden saati almak isterse S saat tamir ücreti borcu ödenene kadar saati hapis hakkına sahiptir.

Hapis Hakkının Şartları Nelerdir?

• Taşınır Eşya: Hapis hakkı taşınır mallar üzerinde kullanılır. Taşınmaz mallar üzerinde hapis hakkı kullanılamaz.
• Borçlunun rızası: Alacaklı borçlunun rızası ile taşınır veya kıymetli evrak üzerinde fiili hakimiyet yani zilyet olmalıdır.
• Alacak mevcut olmalı: Alacaklının taşınır malların maliki borçluya karşı bir alacak hakkına sahip olması gerekir.
• Paraya çevrilebilecek nitelikte olma: Alacak para ile ölçülebilen bir değere sahip olmalı. Çünkü hapis hakkının amacı, bir malın paraya çevrilmesi ile alacaklıya para ile değerlendirilebilen bir alacağın karşılanmasıdır. Paraya çevrilebilme imkanı olmayan fotoğraflar, mektuplar üzerinde hapis hakkı kullanılamaz. Sadece ispat vasıtası sayılan ve parasal değeri olmayan belgeler üzerinde de hapis hakkı kullanılamaz.
• Eşya alacakla bağlantılı olmalı: Alacaklının, zilyetliğindeki borçluya ait taşınır mallar ve kıymetli evrak üzerinde hapis hakkı kazanabilmesi için niteliği itibariyle bu eşyanın alacak ile bağlantısı bulunması gerekir. Zilyetliğinde bulunan borçluya ait malların veya kıymetli evrakın borç yerine getirilmeden geri verilmesinin alacaklıdan istenmesinin dürüstlük kuralına aykırı düşeceği hallerde nitelik itibari ile bağlantı vardır.
• Hapis hakkının kullanılmasının bertaraf edilmemiş olması: Alacaklının üstlendiği yükümlülükle veya borçlunun teslim sırasında ya da daha önce verdiği talimatla veya kamu düzeniyle bağdaşmayan hâllerde de hapis hakkı kullanılamaz.

Alacaklı hapis hakkını kullanmamayı borçluya karşı üstlenmiş ise  hapis hakkı kullanılamaz.

Borçlu tek taraflı olarak taşınırı alacaklıya teslimden önce veya teslim sırasında vereceği talimatla, alacaklının hapis hakkı kazanmasına engel olabilir. Borçlunun malın teslimi sırasında, malın her an kendi emrine veya üçüncü bir kişinin emrine hazır bulundurulmasını bildirmesi, hapis hakkının bertarafı için yeterli sayılmaktadır.

Hapis hakkının kullanılması kamu düzeni ile bağdaşmıyorsa hapis hakkı kullanılamaz. Buna örnek olarak satılması yasak olan Devlet malları üzerinde hapis hakkı kurulamaz.

Hapis Hakkında Alacaklının Hakları

Hapis hakkı alacaklıya iki olanak sağlar;

• Malı Geri Vermekten Kaçınma Hakkı: Borçlu borcunu ödemediği sürece alacaklı paraya çevirme yoluna gitmeden zilyet olduğu malları geri vermekten kaçınabilir. Ancak alacaklı borcun karşılığı olabilecek kadar mal üzerinde hapis hakkını kullanabilir. Fazlasını borçluya geri vermesi gerekir. Mal bölünemeyen bir malsa alacaklı alacağını tamamen tahsil etmeden eşyayı geri vermek zorunda değildir. İyiniyetli zilyet, malı geri verirken yaptığı zorunlu ve faydalı masrafları isteyebilir ve bu masrafları geri vermeyi talep eden tarafından kendisine ödeninceye kadar, malı geri vermekten kaçınabilir.
• Hapsedilen Malı Paraya Çevirme: Borç yerine getirilmez ve yeterli güvence de gösterilmezse alacaklı, borçluya daha önce bildirimde bulunarak, hapsettiği şeylerin teslime bağlı rehin hükümleri uyarınca paraya çevrilmesini isteyebilir. Üzerinde hapis hakkı bulunan nama yazılı kıymetli evrakın paraya çevrilmesi için icra dairesi, borçlu yerine gerekli işlemleri yapar. Ayrıca belirtmek gerekir ki alacaklı, borçlunun ödemeden acze düşmesi hâlinde, alacağı muaccel olmasa bile, hapis hakkını kullanabilir.

Borç ödemeden aciz, taşınırın tesliminden sonra meydana gelmiş veya daha önce meydana gelmiş olmakla beraber alacaklı bu durumu teslimden sonra öğrenmiş ise; o şeyin belli bir yönde kullanılacağı konusunda alacaklı tarafından yüklenilmiş bir yükümlülük veya borçlunun teslim sırasında ya da daha önce verdiği talimatla bağdaşmasa bile, alacaklı hapis hakkını kullanabilir.

Hapis Hakkında Alacaklının Sorumlulukları

Hapis hakkında alacaklının da bazı sorumlulukları vardır. Bunlar;

• Muhafaza Borcu: Alacaklı alacağına karşılık hapsettiği şeyleri muhafaza ile yükümlüdür. Alacaklı zilyetliğindeki taşınırı yok olmaktan ve değer kaybına uğramaktan iyiniyet kuralları çerçevesinde korumalıdır. Alacaklı rehin hakkı sahibi gibi hapsettiği malı bizzat kullanamaz ve başkasına kullandıramaz. Eğer hapsedilen mal yok olur veya zarar görürse kusursuz  olduğunu ispat etmedikçe yok olmadan ve zarar görmeden sorumlu olacaktır.
• İade Borcu: Alacaklı borç kendisine ödendiğinde ve borca yetecek miktarda güvence gösterildiğinde  veya hapis hakkını sona erdiren diğer haller gerçekleştiğinde hapsedilen malı iade etmekle yükümlüdür.

Hapis Hakkının Özel Çeşitleri

Genel hapis hakkının dışında özel olarak düzenlenmiş hapis hakkı türleri mevcuttur.

• Komisyoncunun Hapis Hakkı : Türk Borçlar Kanununda düzenlendiği üzere komisyoncunun, sattığı malın bedeli ve satın aldığı mal üzerinde hapis hakkı vardır. Komisyoncunun hapis hakkı genel hapis hakkının uygulanma halleridir.
• Ardiyecinin Hapis Hakkı : Ardiye, genellikle ticari malların belli bir süreliğine bir yerde saklanması veya bekletilmesidir (depo gibi). Ardiyeci, mallara zilyet bulunduğu veya eşyayı temsil eden herhangi bir senet vasıtasıyla onlar üzerinde tasarruf etme yetkisine sahip olduğu sürece, alacakları için bu mallar üzerinde hapis hakkına sahiptir. Ardiyecinin hapis hakkı genel hapis hakkının uygulanma halleridir.
• Kiralayanın Hapis Hakkı : Âdi kira ve hasılat kirasında kiralayanın hapis hakkı genel hapis hakkından farklıdır. Bunlarda;

– Alacaklı mallar üzerinde bir zilyetliğe sahip değildir.

– Dolaysız zilyetliğe borçlu sahiptir.

– Hapis hakkı muaccel alacaklar için değil, henüz muaccel olmamış alacaklar içinde geçerlidir.

Türk Borçlar Kanununda kiralayanın hapis hakkı düzenlenmiştir. Taşınmaz kiralarında kiraya veren, işlemiş bir yıllık ve işlemekte olan altı aylık kira bedelinin güvencesi olmak üzere, kiralananda bulunan ve kiralananın döşenmesine veya kullanılmasına yarayan taşınırlar üzerinde hapis hakkına sahiptir. Hapis hakkı, kiracının haczedilemeyen malları üzerinde kullanılamaz.

Üçüncü kişilerin, kiraya verenin kiracıya ait olmadığını bildiği veya bilmesi gerektiği eşya ile çalınmış, kaybolmuş veya başka bir biçimde malikinin elinden iradesi dışında çıkmış eşya üzerindeki hakları, kiraya verenin hapis hakkından önce gelir.

Kiraya veren, kiracı tarafından kiralanana getirilmiş olan taşınırların kiracının mülkiyetinde olmadığını kira sözleşmesi devam ederken öğrendiği hâlde, sözleşmeyi en yakın fesih döneminin sonu için feshetmezse, bu eşya üzerindeki hapis hakkını kaybeder.

Arazisi Zarar Gören Kişinin Hapis Hakkı : Türk Medeni Kanunu  752. maddeye göre, su, rüzgâr, çığ veya diğer doğal güçlerin etkisiyle ya da rastlantı sonucunda başkasının arazisine sürüklenen veya düşen şeyler ile buraya giren büyük ve küçük baş hayvan, arı oğulu, kanatlı hayvan ve balık gibi hayvanların hak sahipleri tarafından aranıp alınmasına, arazi maliki izin vermek zorundadır. Arazi maliki, bu yüzden uğradığı zararın denkleştirilmesini istemek ve denkleştirme bedeli kendisine ödeninceye kadar o şeyleri hapsetmek hakkına sahiptir.

İyiniyetli zilyedin mala yaptığı masraflar için geri vereceği mal üzerinde arazisine giren veya düşen şeyin veya hayvanın aranmasına izin veren arazi sahibinin uğradığı zararın tazmini için düşen veya giren mal veya hayvan üzerinde haiz oldukları alıkoyma hakkı genel hapis hakkından farklıdır. Bu mallarda;

• Alacaklı, borçlunun rızası olmadan dolaysız zilyetliği kazanmıştır.
• Alacaklının hakkı, borç ödeninceye kadar bu malları geri vermekten kaçınmaktır.
• Bu malları paraya çevirerek alacağı tahsil etme yetkisi yoktur.

Hapis Hakkının Sona Ermesi

Teslime bağlı rehni sona erdiren sebepler hapis hakkının sona ermesine de yol açar. Alacaklıdaki zilyetliğin son bulması halinde hapis hakkı son bulur. Alacaklı zilyetliği rızası olmadan kaybetmişse, malı dava yoluyla elde edinceye kadar hapis hakkı askıda kalır.