Elektrik Elektronik mühendisliği bölümünün zor olduğunu, üniversitedeki ilk günümde Fizik-1 dersine girince anlamıştım. Bölümümün ingilizce olması ve hazırlık okulunu sınav ile atlamış olmam nedeniyle okula ve Kıbrıs’a adapte olmak, benim için oldukça zor olmuştu. Günlerin nasıl geçeceğini düşünürken son sınıfa geçmiş, kendimi meslek stajında buldum. Zaman ne kadar da çabuk geçiyormuş.
Staj yeri bulmak oldukça zor oldu. İlgili kurumlara başvuru yaparak staj yapmak istediğimi belirttim. Yaz okulu dolayısı ile stajıma Ağustos ayı ortasında başladım. Dönemdeki derslerin zorluğu, hemen akabinde yaz okulu ve ardından meslek stajının olması beni oldukça yordu.
Meslek arkadaşlarıma tavsiyem, ilgili oldukları alanda staj yapmalarıdır. Elektronik isteyen biri HES’te hiçbir şey öğrenemez. Bu yüzden stajı sadece yapıp geçmek için değilde, öğrenmek için yapmalarını tavsiye ederim.
Neden Hirfanlı HES’te staj yapıyorum ?
Eski bir santral olması, staj yapacaklar için büyük avantaj sağlıyor. Yeni yapılan santraller tam otomatik ve eski yapılan santrallere göre çok az arıza vererek çalışıyor. Stajyerler için bu durum avantaj oluyor. Her arızada yeni bir şey öğreniyorsunuz. Aynı zamanda Hirfanlı HES, Merhum başbakan Adnan Menderes’in 3 kere gelip ziyaret ettiği, açılışını yaptığı, devrin en büyük prestij projelerinden birisidir.
Hirfanlı Hidroelektrik Santrali, Kırşehir iline bağlı Kızılırmak nehri üzerindedir. Hirfanlı Hes projesinin kontratı 1954’te DSİ Genel Müdürlüğü ile English Electric ve George WimpeyandCompany, London şirketlerini temsil eden bir heyet tarafından imzalanmıştır. Bu anlaşmayla başlanan Hirfanlı Hes 1955 yılında inşaata başlanmış, 8 Ocak 1960 tarihinde de 3*32=96 MW üç kurulu ünitesi ile işletmeye alınmıştır. 4. grubun yeri boş bırakılmıştır.
4. Grubun boş bırakılma sebebi ise devletin bütçesinin yetmemesidir. Baraj inşaatı sırasında sürekli para gerektiği için, mecliste ek ödenekler çıkartılmıştır. Halka ek vergi konulmuş, buna rağmen gerekli para bulunamamıştır. 3 ünitenin yeterli olduğu düşünülmüş ve 4. Üniteyi para bulunduğunda yaparız denilmiştir.
12 Mart 1979 yılında 4. ünitenin montaj çalışmalarına başlanmıştır.4. ünitenin montajı TEK(Türkiye Elektrik Kurumu) personeli tarafından tamamıyla yerli malzemeden yapılmıştır. 1983 yılında, diğer üniteler gibi 32 MW olarak sisteme alınmıştır. Aşağıdaki fotoğrafta yeşil olan generatör, yerli yapımdır. Gri renli ise İngilizler tarafından üretilen generatördür.
Generatörlerin genel görünümü
Santral, müdürlük binası ve üretim santrali olmak üzere iki ayrı bölümden oluşuyor. Ben, staj süresi boyunca santralde yer alan lojmanda kaldım. Sabah 08.00 da üretim santraline servis araçları gidiyor. Öğlen yemeği için de araç servisleri var. Akşamları kaman ve Kırşehir’e araç servisleri bulunuyor. Santralde kalan kişi sayısı çok az. Staj için gelmeyi düşünenlere, çok fazla boş vaktiniz olacağı için bol bol kitap getirmenizi öneririm. Wifi bulunmuyor. Telefon hattı içinde önerim Türkcell.
Hidroelektrik santrallerinin çalışma mantığı; suyun durgun haldeki potansiyel enerjisini, dikey borulardan geçirerek kinetik enerjiye dönüştürülür. Hareket halindeki suyun enerjisini çarka çarptırarak mekanik enerjiye dönüştürür ve dönen çark şaft ile birlikte generatörü harekete geçirir ve elektrik enerjisi oluşur. Tüm hidroelektrik santrallerinde mantık aynıdır. Türbin çeşitleri farklılık gösterebilir. Hirfanlıda francis türbin kullanılıyor.
Barajdan, cebri borular ile taşınan su, salyangoz adı verilen dönel boruya girer. Bunun sebebi, gelen suyu 360 derece eşit kuvvetler ile rotora çarptırmaktır. Atılan su da emme borusu adı verilen borudan dışarı atılır.
Üretilen 10.600 V enerji, santral arkasında bulunan güç trafolarına aktarılır.
10.600 V burada 154.000 Volta yükseltilir ve şalt sahasına gönderilir.
Yerli yapılan trafoda, yükseltilen güç havadan hatlar ile şalt sahasına gidiyor. İngiliz yapımı olanlarda ise yer altından götürülmüştür.
Şalt sahasına gitmeden önce tekrar İş sağlığı güvenliği eğitimi aldık. Oldukça tehlikeli bir yer olduğu için fazlasıyla dikkatli olunmalıdır.
Bakım çalışması için kapaklar kaldırılırken çektiğim bir fotoğraf;
Derivasyon tünellerine 5 yılda bir girilerek, baraj dolgusunda su kaçakları olup olmadığını kontrol edilerek gerekli bakımlar yapılıyor.
Santralin genel özellikleri;
Kuvvet girişi yani su almak kuleleri iki kısımdan oluşuyor. Kapakların her biri 80 ton ağırlığındadır. Her kapaktan alınan su iki farklı cebri boruya ayrılarak salyangozlara gider. Toplamda 4 farklı generatör için 4 tane cebri boru vardır.
Kule içerisinde kapakları kaldırmak için vinç sistemi bulunuyor. Sarı motorlu vinç 80 tonluk kapağı kaldırmak için kullanılıyor. Tepede bulunan vinç ise kızaklar yardımı ile dışarı çıkarak yardımcı kapakların alınmasını sağlıyor.
Kuvvet tüneli girişinin inşa fotoğrafı.
Cebri borunun santrale giriş kısmında kelebek vana bulunuyor. Bu vana basınçlı yağ ile açılıp kapatılarak salyangoza su girişini sağlıyor. Aşağıdaki fotoğrafta sol tarafta açık, sağ tarafta ise kelebek vananın kapalı hali gözüküyor.
Kelebek vana açılmadan önce, cebri boru üzerinde bulunan by-pass açılır. Bunun sebebi, kelebek vananın önü ve arkasındaki su basıncını eşitlemektedir(6 bar). By-pass açılır ve vananın baraj tarafından gelen su, by-pass borusundan geçerek salyangoz tarafına dolmaya başlar. İki taraftada su dolup, basınç eşitlenince kelebek vana açılır. Mavi olan vana elektriklidir ve kumanda kontrol odasından açılıp kapatılır. Diğer büyük vana ise acil durumlarda kullanılır. Sürekli açıktır.
Salyangoza giren su çarkı döndürerek, şaft yardımı ile rotoru hareket ettirir. Sol fotoğraftaki ingiliz yapımı sağ taraftaki Türk yapımıdır. Soldaki inc üzerinden hesaplanırken sağdaki şaft metre cinsindendir. Ek yerleri farklı yüksekliktedir.
Suyun çarka çarpma oranını değiştiren ayar kanatları bulunur. Bunlar basınçlı yağ kullanan servo motorlar ile hareket ettirilir.
Kumanda kontrol odası santralin beynidir. Ankara milli yük tevzi’den alınan verilere göre üniteler(generatör) devreye alınır. Örneğin saat 3-5 arası 60kW(2 ünite), 5-7 arası 30kW(1 ünite) gibi. Arıza durumlarında 3. ünite arızalı üretim yapılamıyor veya 4. ünite bakımda üretim yapılamıyor şeklinde bildirimler yapılır. Bunlara göre Ankara Milli yük tevzi santrallere ihtiyaca göre elektrik üretimi emri verir. Kumanda kontrol odasında saatlik enerji üretimi ölçümleri yapılır. Bu ölçümler online sisteme girilir. Bu sayede ülke geneli üretilen enerji saatlik olarak elde edilir.
400 Volt odası
Hirfanlı HES’te genaratörlerle ilgili kompresörleri, santral aydınlatmasını, ısıtılmasını, aydınlatılmasını, havalandırılması, su temini ve drenaj sistemi iç ihtiyaç olarak adlandırılır. İç servis genellikle 400 V odasındaki 600 kVAlık veya 350 kVAlık trafolarla karşılanır. Bunlar, santralin ürettiği elektriği kullanır. Eğer santralde üretim yoksa, tüm generatörler kapalı ise şebeke elektriği kullanılır. Olası bir arıza durumda şebeke elektriği de alınamıyorsa, santralin arka tarafında bulunan yakıtla çalışan jeneratör sistemi devreye girer.
Santral arkasında bulunan yakıtlı jeneratör;
Aşağıdaki fotoğraflardan soldaki basınçlı yağ tankıdır. Belli bir seviyeye kadar yağ doldurulur. Büyük bir çoğunluğu havadır. Komprasör yardımı ile tank içerisine, basınç oluşturabilmek için hava basılır. Servo motorları ve kelebek vanayı hareket ettirmek için kullanılır. Sağdaki fotoğrafta ise ölü(basınçsız) yağ tankı gözükmektedir. Ölü yağ, soğutma için kullanılır. Şaft ve çark dönerken sürtünmeyi azalmak için kullanılır. Hemen yanında iki tane gri renkli serpantin adı verilen yağ soğutucuları bulunur. İçlerinden ince uzun bakır borular geçer. Bunların içinde de soğuk su dönmektedir. Bu sayede ısınan yağ soğutulur.
HES stajı yapmayı düşünenlere veya HES çalışma prensibini öğrenmek isteyenler için faydalı bir yazı olduğunu düşünüyorum. Öğrenci arkadaşlar için raporları paylaşabilirim. Mail atmanız yeterli olacaktır.
Furkan ÖZEN