Nohut, ülkemizde tarımı yapılan yemeklik tane baklagiller içerisinde kuru fasulye ve mercimekten sonra en fazla yetiştirilen bir bitkidir. Anavatanı olarak Türkiye’nin güney doğu bölgesi gösterilmektedir.
Pek çok kaynağa göre, bu bölgede yaklaşık 7000-7500yıl önce nohut yetiştirilmekteydi. Bugün artık Türkiye de dahil Dünyanın pek çok ülkesinde nohut tarımı yapılmaktadır.
Bugün Dünya nohut üretimine baktığımızda, üretimin Ortadoğu bölgesi ile Asya kıtasının güney batı bölgelerinde daha fazla yoğunlaştığını görebiliriz. Mercimekten sonra kuraklığa ve sıcaklığa en çok dayanan bitki olması, nohudu yarı-kurak ve kurak alanların en önemli bitkilerinden birisi yapmıştır. Bu nedenle, ülkemizin doğu, güneydoğu ve orta Anadolu bölgelerinin tarımsal deseninde kendine yer bulmuştur.
Nohut, tanelerinde bulunan % 20-25 protein, % 40-60 karbonhidrat, % 4.5-5.5 yağ, fosfor ve kalsiyum sayesinde insan beslenmesinde önemli bir yere sahiptir. Dünya üretiminin hemen hemen tamamı değişik şekillerde gıda olarak tüketilmektedir. Bir baklagil olması ve köklerindeki nodüllerde havanın serbest azotunu bağlayabilmesi nedeniyle de iyi bir münavebe bitkisi olarak önemlidir.
Dünyada tarımı yapılan nohut çeşitleri, tane iriliğine, şekline ve rengine göre 2 ana grup altında toplanmışlardır. Bunlar, “Desi” tipi ve “Kabuli” tipi nohut çeşitleridir. Desi, Hint dilinde lokal-yerel anlamına gelmektedir. Bu tip nohut çeşitleri, genellikle kısa boylu olup (15- 60 cm arasında), yapraklarını oluşturan yaprakçıklar küçüktür. Saplarında ve çiçeklerinde genellikle antosiyanin oluşur. Çiçek renkleri çok değişiklik gösterebilir. Beyaz, pembe, mor veya mavi çiçeklere rastlamak mümkündür. Baklaların içerisinde genellikle 2 adet tane oluşturur.
Taneleri çok küçük, düzensiz şekillerde olup, 1000 tane ağırlıkları 100-300 g arasında değişebilir. Aynı şekilde, tane renkleri de çok çeşitlilik gösterir. Genellikle, taneleri sarı, kahverengi, siyah veya yeşilimsi renkte olabilir. Tohum kabukları kalındır. Dünya üretiminin yaklaşık %80’i bu tip nohutlardır, yarı kurak tropik bölgelere uyum sağlamış ve Hindistan, Etiyopya, Avustralya, Afganistan ve İran gibi ülkelerde çok yaygın olarak ekilmektedir ve soğuğa kabuli tipindekilere oranla daha dayanıklıdırlar. Kabuli tipindeki veya diğer bir tanımlamayla İspanyol tipi nohut çeşitleri, biraz daha uzun boylu (1 m’ ye kadar boylanabilir) olup, yaprakçıkları daha büyüktür.
Bitkinin çiçek rengi beyazdır. Antosiyanin oluşumu gözlenmez. Baklalar içerisinde çoğunlukla tek tane oluşur. Taneleri çok iri, genellikle düzgün, koç başı şeklinde olup, beyaz veya açık-krem rengindedir. Tohum kabukları incedir. 1000 taneağırlıkları ortalama 400-600 g arasında değişebilir. Bu tip nohut çeşitleri, daha çok ılıman bölgelere uyum sağlamışlardır ve soğuğa dayanıklı değildirler.
Nohut, ekvator kuşağından kuzeyde 50-52. paralel (Rusya) ve güneyde 35-36. paralele (Avustralya) kadar uzanan bölgelerde, deniz seviyesinden 5000-5500 m’ ye kadar olan yüksekliklerde yetiştirilebilen, kökleri 2 m’ ye kadar inebilen, 0.2 m’ den 1 m’ ye kadar boylanabilen, yaprakları 3-10 çift arasında
yaprakçıklardan oluşmuş eğrelti otu gibi birleşik yapraklı veya tek bir yapraktan oluşmuş basit yapraklı olabilen , değişik renklerde çiçeğe sahip, baklalarında 1-2 adet tane oluşturan, taneleri değişik renklere sahip, sap, dal ve yaprakları tüylerle kaplı, 60-100 gün arasında bir sürede vejetasyon dönemini tamamlayabilen, dallanabilen, otsu çalı görünümlü, kurağa dayanıklı, havanın serbest azotunu köklerindeki nodüllerde bağlayabilen, tek yıllık, yazlık bir baklagil bitkisidir.
Yüksek verimli kısa ve orta dallı bir özelliğe sahip, yeşil aksam boyu 25 cm ile 35 cm arasında yan dallara eğimli çalı tipi şeklindedir. Yıl kurak ve normal yağış sürecinde seyrederse yüksek verimlidir. Dekardan (dönümden) 120 kg- 180 kg arasında verim potansiyeline sahiptir. Makinalı hasata uygun değil elle hasata uygundur. Tane elek ölçüleri 9 mm oranı 1 kg da %20-45 arasındadır. Leblebilik yemeklik kalitesi iyidir. Ankara Gökçesi kaliteli 9 mm ölçüsü yarıya yakın ve kuraklığa dayanıklı birleşmiş milletlerin envanterine girmiş tek Türk nohutudur. Gökçe nohut çeşidi tüm hastalıklara toleranslı yani hastalanma riski fazladır.
UZUNLU 99 NOHUT ÇEŞİDİ
: Yüksek boylu pek dallanmayan dik boylu dik dallı bir yapıya sahip.
İri taneli yuvarlak tip ve kalitesinden ödün vermeyen bir çeşit, kuraklığa dayanımı geç ekime dayanımı çok iyi yağışlı yıllarda hastalanma riski vardır. Yüksek boylu olmasından biçerdöverle, makinalı tüm hasatlara uygundur. Yemeklik kalitesi Türkiye’de bir numaradır. Harika bir tat ve lezzete sahip herkesin tatması gereken, evinde bulundurması gereken bir çeşittir. Leblebilik kalitesi çok yüksek ve lezzetlidir. Verim potansiyeli 120-220 kg arasında yıl kurak gittiğinde çok para kazandıran bir çeşittir. Türkiye de marka olma özelliğine sahip tek çeşittir. İhracat olarak da yüksek kalite ve mm ölçülerindedir. ANKARA tarımsal araştırmanın geliştirdiği bir üründür.
İLC 95 NOHUT ÇEŞİDİ : Bu nohut çeşidi İCARDA kuruluşunun da geliştirdiği, Rusya
Ukrayna,Kazakistan,kanada da yaygın olan bir çeşittir. Hastalıklara dayanıklı. Yüksek verimli. Yemeklik değeri pek olmayan ihracat amaçlı bir çeşittir. 5 mm ile 7 mm ve 7 mm ile 8,5 mm aralığında olan ölçülere sahiptir. Ülkemizde ekim alanı Kırşehir,Ankara,Yozgat üçgenindedir. Dekar verimi 120-300 kg arasında olabiliyor. Küçük taneli nohuttur. Mersin’de en çok pazara sahip bir çeşittir. Kışlık ekime, makinalı hasada, kurak iklime, yağışlı iklime uygundur.
İLC 195: İLC grubu nohutların en verimlisi ve en kalitelisidir.
Kışlık ekime, erken ekime uygun, kuraklığa karşı dayanımı da yüksektir. Her iklim ve toprak da verimli olarak yetişir. Biçerdöverle hasata uygundur.Yemelik olma özelliği iyidir. Bazen çok kaliteli yemeklik olarak yetişir bölge özelliğini çok iyi taşır. MM ölçüleri 7 mm ile 8 mm arasında bazen 8,5 mm olabiliyor tarlaya göre, bölgeye iklime göre. Pazar kabiliyeti çok iyidir. Mersin borsalarında hep işlem gören 7 mm-8 mm bandındadır. Hiçbir şekilde hastalıktan etkilenmez çok dayanıklıdır. Kuraklıkta yağışın bol olduğu, rüzgarların sert ve soğuk estiği dönemlerde bile zarar görmez. Verim potansiyeli 120-350 kg’dır. İlaç-Gübre gibi hiçbir etkiye ihtiyaç duymaz.
HASAN BEY: Yeni bir çeşittir. Verim potansiyeli çok güzeldir. Hem dik dallanma hem yan dallanma özelliktedir. Yemeklik ve leblebiliktir. Hastalıklara dayanımı iyidir.2015 yılındaki yağış ve hastalıklardan etkilenmedi. 7 mm ile 9 mm aralığındadır tane iriliği. Çok yüksek verim kabiliyeti vardır. Biçerdöverle hasat yapma olanağı çok iyidir. Erken ekim denemeleri şu an yapıldı. Sonuç güzel. Yeşil aksam boy uzunluğu 80 cm ye kadar çıkabiliyor Pazar kabiliyeti çok iyi aranan bir çeşit olma özelliği mevcuttur. Ülkemizde en yüksek verim potansiyeli olan çeşitlerden biridir. Ortalama verim 199 kg en yüksek verim 469 kg verim potansiyeli var. Tarımsal araştırma verisi. Deneme ve ekim sonuçları çok güzel. İrileşme kabiliyeti çok güzel Çok dallı olabiliyor.
Toprak Hazırlığı : Derinlere inebilen kök yapısı ve kurağa dayanması nedeniyle, toprak seçiciliği yoktur. Hemen hemen her çeşit toprakta tarımı yapılabilir. Ancak, kumlu-tınlı, drenaj problemi olmayan, geçirgenliği iyi, besin maddelerince zengin, verimli nötre yakın (pH 6-8) topraklar nohut tarımı için ideal olarak kabul edilirler. Kısa süreli de olsa, tarla yüzeyinde herhangi bir su göllenmesi, gelişmeyi yavaşlatacağı ve kök-sap çürüklük hastalıklarına yol açacağı için arzu edilmez. Çok tuzlu topraklar, nohut üretimini sınırlandıran önemli faktörlerden biri olduğu için, nohut tarımı için uygun değildir. Nohut ekilecek topraklar, sonbaharda sürülerek bırakılır. Sürüm, 15-20 cm derinlikte pullukla yapılabilir. Kışı bu şekilde geçiren topraklar, ekimden önce, 2-3 kez kazayağı veya diskaro gibi aletlerle biraz daha sığ 4 / 7 olarak işlenir. Bu işlemenin 10-15 cm derinlikte olması yeterlidir. Daha sonra, tırmıkla tarla yüzeyi düzlenebilir. Bu şekilde, tarla ekime hazır hale getirilmiş olur. Daha derinden veya gereğinden fazla sayıda işlenen topraklarda, var olan rutubetin kaybolacağı ve bitkinin gelişmesine olumsuz etkide bulunacağı hiçbir zaman unutulmamalıdır.
Ekim Zamanı:
Nohut, yazlık bir bitki olduğundan ekimler bahar aylarında yapılır. Genel bir takvim vermek gerekirse, 15 Mart-30 Nisan arası ekim için uygun zamandır. Bazen, özellikle antraknoz hastalığına hassas çeşitlerde, hastalığın etkisini en aza indirmek için, ekimler mayıs ayı ortalarına da sarkıtılabilir. Ancak, geç ekim sayesinde antraknoz hastalığından kaçmaya çalışırken, geç gelen yağışlar nedeniyle verimin düşeceği ayrıca, yine geç gelen bu yağışlar nedeniyle bitkinin antraknoz hastalığına da yakalanma riskinin bulunduğu hiçbir zaman akıllardan çıkarılmamalıdır. Küçük taneli “Desi” tipi nohut çeşitleri, iri taneli “Kabuli” tipi nohut çeşitlerine göre soğuğa daha dayanıklı olduklarından, daha erken ekilebilirler. Bunlar için çimlenme sıcaklığı ortalama 5’C iken, iri taneli” kabuli” tipi nohut çeşitlerinde minimum toprak sıcaklığı 10’C olmalıdır. Her ne kadar, sıcağa ve kurağa dayanıklı olsa da eğer çiçeklenme ve bakla oluşum dönemi çok çok sıcak ve kurak bir döneme denk gelirse, çiçek ve bakla döküm oranı artar. Çok sıcak ve kurak bölgelerde, bu durum göz önünde bulundurularak ekim zamanında ayarlamalar yapılabilir. Çok geç yapılan ekimler sonucu ise, bitkiler kısa kalmakta, verim düşmekte ve bitki üzerinde sonradan oluşan baklaların olgunlaşması gecikmektedir.
Ekim Şekli:
Nohut, serpme ekilebildiği gibi , makine ile sıraya da ekmek mümkündür. Ülkemizde, genellikle serpme ekim yöntemi kullanılmaktadır. Çünkü, nohut tarımı genelde küçük aile işletmelerinde ve küçük alanlarda yapıldığı için, mekanizasyonu ekonomik olmamaktadır. Serpme ekimlerde, daha fazla tohum harcandığı ve tohumların uygun ve eşit derinliğe düşmemesi sonucunda çıkışlarda yeknesaklık sağlanamadığı ve bu nedenle tarla içerisinde düzensiz bitki gelişimi gözlendiği için pek arzu edilmez. Makine ile sıraya ekim yapılması nedeniyle, tohumlar uygun derinliğe eşit olarak bırakıldığı için, çıkışlar eş zamanlı olacak ve tarla içerisindeki bitki gelişimi de yeknesak olacaktır. Çok zorunlu olmadıkça, makine ile ekim her zaman tercih edilmelidir. Bu amaçla, Trakya-Marmara bölgesinde kullanılan pünomatik (havalı) ayçiçeği ekim makinesi veya diğer bölgelerdeki pamuk, yerfıstığı gibi bitkilerin ekiminde kullanılan ekim makineleri rahatlıkla kullanılabilir.
Sıra Arası ve Sıra Üzeri Mesafesi:
Nohut’un sıraya ekilmesi, yabancı ot kontrolü açısından bir avantaj sağlar. Dünyanın çeşitli bölgelerinde, nohut tarımında değişik sıra aralıkları kullanılmaktadır. Bu sıra aralıkları 15 cm-100 cm arasında değişmektedir. Dekara bitki sayısı sabit tutulduğunda, dar sıra aralığında (15-20 cm) ekilen çeşitler, geniş sıra (90-100 cm) aralığında ekilen çeşitlerden daha fazla verim sağlarlar. Ülkemizde, 20-30 cm’ den 45-70 cm’ e kadar değişen sıra aralıklarında ekim yapılmaktadır. Geniş sıra (45-70 cm) aralığında ekim yapmak, yabancı ot mücadelesinin mekanik olarak yapılmasına imkân tanır ancak verim düşük olur. Dar sıra aralıklarında (20-30 cm) yapılan ekimlerde, yabancı ot gelişimi engelleneceği için ayrıca bir mücadele gerektirmeyecektir.
Sonuçta, mevcut mekanizasyon imkanları da göz önünde tutularak, 20- 70 cm arasında değişen sıra aralıkları kullanılabilir. Ancak, en ideali, 25-35 cm sıra aralığıdır. Sıra üzeri mesafesi olarak, yine Dünyanın çeşitli ülkelerinde değişik mesafeler kullanılmaktadır. Bu mesafe, 3-5 cm’ den 10 12 cm’ e kadar değişebilmektedir. Ekimde, sıra üzeri mesafesinin ortalama 5-8 cm olarak ayarlanması en uygunudur.
Tohumluk Miktarı:
Dekara atılacak tohumluk miktarı, ekim yöntemine, sıra aralığına, ekilecek çeşidin 1000 Tane ağırlığına ve tohumun çimlenme gücüne göre değişir. Eğer serpme olarak ekilecek ise, dekara 15-25 kg tohumluk hesap edilmelidir. Bu miktar, çok iri taneli çeşitlerde biraz daha artabilir. Sıraya ekimlerde, eğer sıra arası mesafesi 25-35 cm arasında ve sıra üzeri de 5-8 cm olacaksa, dekara ortalama 35.000-60.000 adet tohum atılması gerekir. Eğer, çeşidin 1000 TA, 400 g ise, dekara yaklaşık 14-24 kg; 1000 TA, 300 g ise dekara 10-18 kg; 1000 TA, 500-550 g ise, dekara 18- 30 kg tohum atılması gerekecektir. Çeşidin tohumu ne kadar iri ise (1000 tane ağırlığı yüksek), dekara atılması gereken tohumluk miktarı da o kadar yüksek olacaktır. Daha geniş sıra aralıklarında ekim yapılacaksa, belirtilen bu tohumluk miktarları biraz daha az olabilir. Sonuç olarak, en ideali olarak kabul edilen 25-35 cm sıra aralığı ve 5- 8 cm sıra üzeri mesafesi baz olarak alınırsa, dekara ortalama 15-18 kg tohumluk kullanılması gerekir.
Ekim Derinliği:
Ekimin 5-8 cm derinliğe yapılması en uygunudur. Daha 6 / 7 derine yapılacak ekimlerde, çimlenme ve çıkış zamanı uzayabilir, çiçeklenme oranında bir düşme ve buna bağlı olarak bitkinin oluşturacağı bakla sayısında bir azalma gözlenebilir. Bu ise, sonuçta verim düşüklüğüne neden olur. Bazı bölgelerimizde, ekim işleminin geciktiği veya toprağın üst kısmının kuru olduğu durumlarda, Ekim 10-15 cm derine yapılarak tohumun nemli ortama bırakılması sağlanmakta ve böylece çıkışlar garantiye alınmaktadır.
Gübreleme: Öncelikle bir toprak analizinin yaptırılması gerekir. Analiz sonucuna göre, tavsiye edilecek gübre çeşitlerinin yine uygun miktarlarda toprağa uygulanması en idealidir. Nohut bir baklagil bitkisi olduğundan, köklerinde oluşan nodüller (yumrucuk) yardımıyla havanın serbest azotunu bağlayarak kendi azot ihtiyacını karşılamaktadır. Yapılan çalışmalar, bu şekilde bir azot bağlama ile, nohut bitkisinin kendi ihtiyacı olan toplam azotun, %60’ ı ile % 70’ i arasında bir miktarının karşılanabildiğini ortaya koymuştur. Nodüllerin oluşumu için, ekimden önce tohumların uygun Rhizobium bakteri ırkları ile bulaştırılması gerekir. Ancak, bazı topraklarda, populasyonu düşük de olsa Rhizobium bakterileri mevcuttur.
Bu tip topraklara ekim yapıldığında, tohumlar, ekimden önce bulaştırılmamış olsa dahi, nohut bitkisinin köklerinde azot bağlayıcı nodüller oluşacaktır. Bu nedenle, ekimden önce, bakteri aşılamasının yapılması zorunlu olmayıp gerekli de değildir. Uzun yıllar aynı toprakta nohut tarımı yapıldığı halde köklerde herhangi bir nodül oluşumu gözlenmiyorsa, ekimden önce bakteri aşılaması yapılabilir. Eğer, gerekli toprak analizi yapılamıyorsa, genel bir kural olarak, dekara ortalama 2-4 kg azot ve 5-7 kg fosfor verilmesi uygun olur. Verilecek gübrelerin, tamamının ekimden önce toprağa serpilerek tırmıkla karıştırılması uygun olur. Bu amaçla, 18- 46-0 gübresi veya diğer adıyla Diamonyum fosfat gübresinden dekara 15 kg uygulanabilir.
Sulama:
Nohut yarı-kurak ve kurak bölgelere uyum sağlamış, derin köklü bir bitki olduğundan, kurağa dayanıklıdır. Bu nedenle, her hangi bir sulama işlemi söz konusu değildir. Ancak, yapılan bazı çalışmalar, nohut tarımında sulamanın yapılabileceğini ve bakla oluşum döneminde yapılacak bir sulama işleminin verim açısından ekstra fayda sağlayacağını ortaya koymuştur. Burada, eğer sulama yapılacak ise, sulama ile ortamdaki nem oranında bir artışın olabileceği ve bunun da bazı mantari hastalıkların gelişimini teşvik edeceği unutulmamalıdır.
Yabancı Ot Kontrolü:
Nohutta yabancı ot kontrolünde sıra arası mesafesinin büyük önemi vardır. Dar
sıra aralıklarında (25-35 cm) ekilen nohut alanlarında, sıra aralarının erken dönemde nohut tarafından kapatılması sonucu yabancı otlar baskılanmakta ve gelişmeleri durmaktadır. Bu nedenle, dar sıralara ekilmiş alanlarda, yabancı ot problemi pek görülmez. Geniş sıra aralıklarında (45-70 cm) ekilen alanlarda ise, gelişmiş veya gelişmekte olan yabancı otlar, sıra aralarının mekanik olarak traktörle çapalanmasıyla yok edilirler. Yabancı otların kimyasal yolla mücadelesinde, ekimden önce veya ekimden sonra bazı yabancı ot öldürücüler (herbisit) kullanılabilir.
Hasat:
Hasat zamanı gelmiş bitkilerde, yapraklar ve baklalar tamamen sararmıştır. Tanenin
nem oranı %15-18 arasındadır. Bu nem oranı, makine ile hasat için idealdir. Bunun üzerinde veya altındaki nem oranlarında, tane mekanik olarak zarar görür. Makineli hasada uygun olmayan çok kısa boylu veya gelişmesini tam olarak tamamlayamadığı için kısa kalmış bazı çeşitler, elle yolunarak veya elle biçilerek harman makinelerinde harmanlanarak hasat tamamlanabilir. Diğer bazı bitkilere göre, tane dökme problemi olmadığı veya çok önemsiz olduğu için hasadın geç yapılması sorun yaratmaz. Çok çok sıcak ve kurak dönemlerde, baklalarda çatlamalar olabilir. Makineli hasat işleri için, normal biçer-döverler kullanıldığı gibi, yemeklik tane baklagiller için özel olarak tasarlanmış hava emişli hasat harman makinelerini de kullanmak mümkündür Hasat edilen ürünün normal şartlarda depolanabilmesi için, tanenin nem oranı en fazla % 13-14 olmalıdır. Bunun üzerindeki nem oranları depolamada sorun yaratırken, bu değerin altındaki nem oranları ise, depolama süresini arttırır.
Tarla Sarmaşığı – Convolvulus Arvensis
Yabani Hindiba- Cichorium intybus L.
Sirken- Chenopodium album L
Horoz İbiği – Amaranthus Retroflexus
Dil Kanatan – Gallium Aparine
Kültürel Önlemler
Yabancı otlar üreme güçleri, yayılmaları ve bunlarla savaşımda karşılaşılan güçlükler dikkate alındığında bazı kültürel önlemlere gitmekte yarar vardır. Bunlar; Tarla kenarlarında yabancı otların gelişip tohum vermelerini önlemek, İlkbaharda ekimden önce toprağı işlemek kış yıllık yabancı otlarının yok edebileceği gibi yüzlek köklü çok yılıkları da azaltabilir. İyi bir tohum yatağı hazırlamak, ekim derinliğini iyi ayarlamak, kültür bitkisinin sağlıklı gelişmesine yardımcı olabileceği gibi yabancı otlarla olan rekabetini de güçlendirir.
Fiziksel Mücadele
Fiziksel mücadele yabancı otların elle yolunması, yabancı otların
mekanik (bir alet kullanılarak kesilmesi, kazılması vb.), termik (ısı), elektromanyetik dalgalarla ortadan kaldırılması yollarını
içerisine alır.
Kimyasal Mücadele
İlaçlarla yabancı ot mücadelesinde istenilen sonuca erişebilmek için; Toprağın iyi sürülüp keseksiz olmasına dikkat edilmelidir. Aksi halde yeknesak bir ilaçlama yapılamaz. Belli bir alana verilecek ilaç dozunun o alana tam dağılmasına dikkat edilmelidir. Bunun için de kullanılacak aletlerle önceden bir kalibrasyon yapılmalıdır. İlaçlama yeknesak yapılmalı ilaçlı alanlardan ikinci kez geçilmemelidir. İlaçlama anında hava sıcaklığı 8 °C’den az 25 °C’den fazla olmamalıdır. Hava sakin olmalıdır.
İlaçlama Zamanı
Kimyasal mücadelede kullanılacak ilaçların uygulama zamanı şu şekildedir. Çıkış öncesi : Nohut ekimden sonra, henüz kültür bitkisi ve yabancı otlar çıkmadan önce toprağa uygulama yapılır. Çıkış sonrası : İlaçlar, nohut ve yabancı otların çıkışından sonra uygulanır.
Hazırlayan: Ziraat Mühendisi Onur ŞAHİNKUL
KAYNAKÇA:
www.tarimziraat.com/hastalik_ve_zararlilar/yabanci_otlar/nohut_tarlalarinda_yabanci_otlarla_mucadele/
https
://
acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/36628/mod_resource/content/1/YABANCI%20OTLARLA%20M%C3%9CCADELE%20Y%C3%96NTEMLER%C4%B02.pdf
https://www.bizimbitkiler.org.tr/v2/sonuc.php?i=Vm0xMFlXRXlVWGxTYmtwT1ZtMVNhRlJVU2pSV1ZteDBaRVYwYWsxWGVIcFhhMUpUVkd4S2RGVnNiRlZXYldoUVZrZDRTbVF4V25GV2JIQm9UVzFvVVZZeFdtRmhNVXAwVW1wYWFHVnFRVGs9
http://nohuttohumu.blogspot.com/p/blog-page_1.html