İmparatorluk protokolünde padişahın annesi, padişah tahta çıktığı zaman hayatta ise, 2.kişidir. İşgal ettiği mevkıe «makam-ı mehd-i ulya» denir. Tek imparatoriçe odur. Osmanlı düzeninde padişah zevceleri, imparatoriçe sayılmazlar. Valide Sultan , protokolde veliahttan öncedir, veliaht ancak 3.sıradadır.
Valide sultanlığı, oğlunun padişahlığı müddetincedir. Oğlu öldüğü veya tahttan düştüğü zaman, hala hayatta ise, o da tahttan düşmüş sayılır ve « eski valide-sultan » (Osm. valide-i atik) diye anılıp protokoldeki sırasını kaybeder.
Valide sultan sayısı 22’dir. Diğer padişahların anneleri cüluslarından önce öldükleri için, bu sayı, padişah sayısına nispetle hemen hemen yarı yarıya eksiktir. Bir de 2 valide sultan, ikişer oğulları tahta geçtikleri için, iki ayrı padişah için valide sultan olmuşlardır. Biri Kösem Mahpeyker Sultan’dır ki Dördüncü Murad ile İbrahim Han’ın annesidir. Diğeri küçük gelini (gelininin gelini) Rabia Emetullah Gülnüş Sultandır ki, İkinci Mustafa ile Üçüncü Ahmed’in annesidir.
Padişah çocuk ise, valide sultan naibe-i saltanat olur. Padişah sefere veya seyahate çıktığı zaman ise « taht muhafızı » denen naiblik , valide sultana verilmez, veliahta veya padişahın diğer bir şehzadesine, sadrazama veya diğer bir vezire verilir. Naibe-i saltanat olan valide sultanların sayısı 3’tür: Birinci Mustafa’nın validesi sultan, oğlunun şuuru yerinde olmadığı için, her iki saltanatında da, 4 yıl ara ile, cem’an 1 yıl, 6 ay, 26 gün naibe oldu. Kösem Sultan, önce büyük oğlu Dördüncü Murad’ın çocukluk yıllarında naibelik yaptı (8 yıl, 8 ay, 28 gün). Sonra, çocuk olan torunu Dördüncü Mehmed için naibe oldu (3 yıl, 26 gün). İkisinin toplamı 11 yıl, 9 ay, 24 gündür. Hadice Tarhan Sultan, çocuk olan oğlu Dördüncü Mehmed’e, Kösem Sultan’ın düşmesinden sonra naibe oldu (5 yıl, 12 gün). Osmanlı tarihindeki bu naibelik müddetlerinin toplamının 18 yıl, 5 ay, 2 gün olduğu anlaşılır.
22 valide sultan cem’an 226 yıl kadar makam-ı mehd-i ulya’ı işgal edip, diğer zamanlarda imparatoriçelik tahtı boş kaldı. 22 valide sultandan 6’sı, oğulları padişahların ölümünden sonra da yaşayarak eski valide haline geldiler; 15’i ise oğulları saltanatı, içinde öldü.
Bazılarının valide sultan makamını işgali çok kısadır (Birinci Mehmed’in annesi Devlet Hatun 6 ay; Birinci Mustafa’nın aynı zamanda naibe olan annesi 1 yıl, 6 ay, 26 gün; Birinci Ahmed’in annesi Handan Sultan 1 yıl, 11 ay, 6 gün; Üçüncü Süleyman’ın annesi Saliha Dilaşub Sultan 1 yıl, 11 ay, 27 gün; Üçüncü Osman’ın annesi Şehsüvar Sultan 1 yıl, 4 ay, 15 gün; Dördüncü Mustafa’nın annesi Ayşe Sineperver Sultan 1 yıl, 2 ay; Beşinci Murad’ın annesi Şevkefza Sultan 3 ay, 2 gün.
Bazıları ise uzun müddet bu makamda kaldılar: Dördüncü Mehmed’in annesi Hadice Tarhan Sultan 34 yıl, 10 ay, 28 gün; ikinci Abdülhamid’in manevi ve üvey annesi Rahime Perestu Sultan 28 yıl; Dördüncü Murad ile İbrahim Han’ın annesi Kösem Mahpeyker Sultan 24 yıl, 10 ay, 28 gün; ikinci Mustafa ile Üçüncü Ahmed’in annesi Emetullah Rabia Gülnuş Sultan 20 yıl, 8 ay, 28 gün; Üçüncü Selim’in annesi Mihr-i Şah Sultan 16 yıl, 6 ay, 9 gün; Abdülaziz Han’ın annesi Partevniyal Sultan 14 yıl, 11 ay, 5 gün. Valide sultanlar içinde yalnız Kösem Sultan katledilmiş, diğerleri ecelleriyle ölmüşlerdir. O da, Hanedan’a mensup katledilen tek kadındır. Padişah zevceleri ve kızları içinde de katledilen kadın yoktur. Valide sultan, Harem-i Hümayun’un başı idi. Oğlunun sarayında en büyük daire onundu. Oğlunun sarayı dışında ayrı bir sarayda oturan tek valide, İkinci Abdülhamid’in üvey annesi Perestu Sultan’dır.