Bazı maddelerin asit ya da baz olabileceğini öğrendiniz. Acaba maddeler hangi özelliklerine göre asit veya baz olarak adlandırılır? Asidik ve bazik özellik gösteren maddeleri her zaman duyu organlarımızla ayırt edebilir miyiz?
Elektroliz, iyonlar içeren bir çözeltinin içinden elektrik akımı geçirildiğinde ortaya çıkan kimyasal değişiklikleri tanımlayan bir terimdir. Suda iyonlarına ayrışarak çözünen maddelerin sulu çözeltileri elektrik akımını iletir. Bu çözeltilere elektrolit çözelti denir. Örneğin bir elektroliz devresindeki elektroliz kabına tuzlu su, limon suyu, portakal suyu, çamaşır sodalı su gibi sıvılar konulduğunda devredeki lamba ışık verir. Ancak elektroliz kabına alkollü su ya da şekerli su gibi sıvılar konulduğunda devredeki lamba yanmaz (Görsel 3.16).
Sizce bunun nedeni nedir? Elektrolit maddelerin sulu çözeltileri elektriği niçin iletir? Asitler ve bazlarla ilgili ilk bilimsel çalışmalar 1880’li yıllarda İsveçli kimyacı Svante August Arrhenius (Svante Ogust Arhenyus) tarafından yapılmıştır. Arrhenius’un elektrolitik ayrışma teorisine göre suda iyon oluşturarak çözünen maddelere “elektrolitler” denir. Elektrolitlerin çözeltileri iyon içerdiğinden elektrik akımını iletir.
Diğer bir deyişle elektrolit çözeltilerde, elektrik akımı iyonlar vasıtasıyla iletilir. Elektroliz kabına koyduğumuz tuzlu su, limon suyu, portakal suyu, çamaşır sodalı su, iyon içerdiği için elektrik akımını iletir ve elektroliz devresindeki lamba yanar. Ancak şekerli su ve alkollü su, iyon içermediği için elektrik akımını iletmez ve devredeki lamba yanmaz. Arrhenius, asit ya da baz olarak bilinen maddelerin elektrolit olduğunu fark etti ve bunları tanımladı. Elektroliz kabında kullandığımız maddelerden limon ve portakal suyu asidik, çamaşır sodalı su ise baziktir. Bu maddeler kullanıldığında devredeki lambanın yanması, asit ve bazların sulu çözeltilerinin elektrik akımını ilettiğini gösterir.
Asit ve bazların sulu çözeltileri iyon içerir ve bu nedenle elektrik akımını iletir. Asitler suda çözündüğünde hidronyum iyonu (H3O+) oluştururken bazlar suda çözündüğünde hidroksit iyonu (OH–) oluşturur. Hidronyum iyonu (H3O+) yazım kolaylığı nedeniyle (H+) sembolüyle gösterilir. Arrhenius’a göre asit, suda hidrojen iyonu (H+); baz ise suda hidroksit iyonu (OH–) oluşturarak çözünen maddedir. Arrhenius’un asit-baz tanımı, maddelerin yalnız sulu çözeltileri için geçerlidir. Zamanla kimya geliştikçe susuz ortamlar için de asit ve bazı tanımlama gereği doğmuştur.
Günlük yaşantımızda kullandığımız kireç içeren sert sular ütü, çamaşır ve bulaşık makinesi, su ısıtıcısı ve çaydanlık gibi eşyalarımızda kireç tabakası oluşturarak bunların verimli çalışmasını engeller. Bunu önlemek için deterjanlara kireç çözücü özellikteki maddeler eklenir. Evlerimizde kullandığımız kireç çözücülerin yapısında tuz ruhu (HCl) vardır. Tuz ruhu hidroklorik asittir. HCl suda H+ oluşturarak çözünür.
Kalıp sabun ve arap sabunu elde edilmesinde, lavabo açıcı ve yağ çözücülerde kullanılan sodyum hidroksit (NaOH) ve potasyum hidroksit (KOH) bazik özellikteki maddelerdir. Piyasada sodyum hidroksit, sud kostik; potasyum hidroksit; potas kostik olarak bilinir. Bu maddelerin suda çözünme denklemleri şu şekildedir:
İyonlaşma tepkimelerini yazdığımız HCl, HNO3 ,H2SO4 gibi maddeler yapısında hidrojen iyonu (H+); NaOH, KOH gibi maddeler ise hidroksit iyonu (OH–) içermektedir. Ancak yapısında bu iyonları bulundurmayıp suda çözünürken hidrojen iyonu (H+) ve hidroksit iyonu (OH–) oluşturan maddeler de vardır. Mutfaklarda kullanılan temizlik maddeleri genellikle bazik özellik gösteren amonyak (NH3) içerir. Yapısında OH– içermeyen amonyağın bazik özelliği nereden ileri gelmektedir? NH3 suda çözündüğünde OH– oluşturduğu için baz gibi davranmaktadır.
Sönmemiş kireç olarak bilinen kalsiyum oksidin (CaO) sulu çözeltisi de baz gibi davranan maddelerdendir. CaO’in suda çözünme denklemini inceleyerek niçin baz gibi davrandığını açıklayınız.
Özellikle sıcak mevsimlerde daha çok tükettiğimiz gazoz, içerisinde çözünen karbondioksit gazı (CO2) nedeniyle asit özellik gösterir. Karbondioksit suda çözündüğünde H+ iyonu oluşturur.
Yukarıda verilen suda çözünme tepkimelerini inceleyiniz. CO2, SO2 ve N2O5 suda çözündüğünde hidrojen iyonu (H+) oluşturduğu için çözeltileri asit gibi davranır. Na2O ise suda çözündüğünde hidroksit iyonu (OH-) oluşturduğu için çözeltisi baz gibi davranır. Bir elementin oksijenle oluşturduğu bileşiğe o elementin oksidi denir. Na2O, K2O, MgO, CaO, Al2O3, CO2, NO2, N2O5, SO3 bileşikleri birer oksittir. Na2O, K2O, MgO, CaO gibi metal oksitleri su ile birleşerek bazları; CO2, NO2, N2O5, SO3 gibi ametal oksitleri ise su ile birleşerek asitleri oluşturur. Bu nedenle genellikle metal oksitlere bazik oksitler, ametal oksitlere de asit oksitler denir. Ancak amfoter metallerin oksitleri bazik değil amfoter özellik gösterir. NO, CO, N2O gibi ametal oksitleri de asidik değil nötr oksittir.