atasözleri sözlüğü
Sözlük
Edebi Terimler Sözlüğü
Tiyatro terimleri sözlüğü
Sözlük, bir dilin söz varlığını derleyen ve derleyen temel kitaptır. Bu temel kitapta, özel isimler dışındaki tüm yazılı kelimeler ve konuşma dili yer almaktadır. Sözlük bir ahlak kitabı olmadığı için hiçbir kelime kötü ya da çirkin diye bir kenara atılmamalıdır. Kelimelerin tanımları yapılır, telaffuzu, imlası, aksan işaretleri istenilen anlama göre gösterilir. Uzak, yakın, gerçek ve mecazi tüm anlamlar örneklerle açıklanmıştır. Gerekirse kökenleri açıklanır. Dilbilgisi ile ilgili çeşitli biçimler ve türetmeler belirtilmiştir.
Sözlük yalnızca bir dilin sözcük dağarcığını toplamaz; Dili bozulmaya karşı korur ve muhafaza eder. Bu özellikleri ile dilbilgisi ile birlikte bir dilin yapısı denebilecek daha yüksek bir değere sahiptir.
Yakın zamana kadar böylesine önemli bir Türkçe sözlükten mahrum kalmamız üzücü. İlk olarak Tanzimat döneminde fark edilen bu eksiklik, yazar ve düşünürler arasında uzun tartışmalara yol açmıştır. Bir dilin sözcüklerini kapsayacak bir sözlüğe, dilbilgisini derleyecek bir gramer kitabına uzun uzadıya değinilmiştir. Ancak böyle bir girişimi başlatacak kimse yoktu. Bütün dilekler boşa çıktı. Peki Türkçe sözlüklerimiz yok mu? Sahip değildim. Eldeki sözlükler Türkçe, Arapça ve Farsçadan oluşan Osmanlıca sözlüklerdi. Türk ve Türk olan Vivek Paşa bile Lehçe sözlüğüne Osmanlıca deme eğiliminden kendini alamadı. Nihayet Türkçe konuşan Semstein Sami, Arapça ve Farsçadaki ağır kelimeleri atarak, konuşma ve yazı dilimizdeki kelimeleri bir araya toplamış ve Türkçe kelimelere ağırlık vererek sözlüğünü hazırlamış ve hiç çekinmeden Kamus-ı Türkî adını vermiştir. . .
Ancak Türk dilinin gelişiminin ilk çağlarından itibaren ortaya koyduğumuz eserlere bakıldığında, dinî eserlerden sonra sözlüklerin müstesna bir yer tuttuğunu görürüz. Divanü Lügati’t-Türk, Araplara Türkçeyi öğretmek için yazılmış Arapça bir sözlüktür. İçerdiği özellikler ve açıklamalarla günümüzdeki değerini korumaktadır. Harezm bölgesinde, Muhammed bin. Kays’ın Tibyânül-Lugâtı’t Türkî alâ Lisani’l-Kanklı adıyla oluşturduğu sözlük bu konuda atılmış bir adımdır. Bu bizim elimizde değil. Mısır ve Suriye’de Memlükler döneminde yazılan sözlükler de büyük önem taşımaktadır. Bunu bir kenara bıraksak bile, xiii. Yüzyıldan sonra Anadolu’da yazılan sözlükler büyük emeklerin ürünüdür.
İlk sözlüğe sahibiz, on üçüncü. Yüzyıl Muhammed b. Mustafa b. Zekeriya, b. Hoca Hasani Fahrettin Salgurî (d. H.631=M.1233-dH733=M.1313), Selçuklu devri Türk dilinin gramer ve anahtar kelimelerini manzume halinde toplayan bir eserdir. (…) Ne yazık ki bu ilk ve önemli eser sahnede yok.
Türkçe dilindeki ilk sözlükler aslen on dördüncü yüzyıldan on altıncı yüzyıla kadardır. yüzyıllar arasında görülür. Ancak bu sözlükler “Arapça-Türkçe” veya “Farsça-Türkçe” veya bunların karışımıdır. Bu çok doğaldır ve ilk defa İslam medeniyeti çerçevesinde dilimize giren yabancı kelimelerin Türkçe eş anlamlılarını gösteren bu tür sözlükler hazırlamak gerekli olmuştur. Ama yine de saf Türkçe kelimelerin de toplanması ve unutulmaktan korunması gerekiyordu. Bu gerekli olmadığı için yapılmadı. Yapılacağı düşünülmediği için yığınla Türkçe kelime ve ifade unutuldu. Bu yüzden dilimiz kısırlaştı.
Arapçadan Türkçeye çevrilen en son sözlükler arasında Ahter-i Kebir’in Ahterî Mustafa’nın Ahter-i Kebir tercümesi, Mütercim Asım’ın Arapçadan Türkçeye Kamus tercümesi ve Farsçadan Türkçeye Burhan-ı Kaat en önemlileridir. Bunlar, başvurmaya devam ettiğimiz değerli kaynaklardır.
Tanzimat edebiyatı döneminden sonra sözlükler, Osmanlı teriminin yayıldığı dönemde Türkçe, Arapça ve Farsça kelimelere yer verdiği için “Osmanlı kütükleri” adını almaya başlamıştır. Vivek Paşa Lehçe Osmanlıca, Türkçe kelimelerin olduğu bir cilt ve Osmanlıca kelimelerin olduğu bir cilt, Muallem Nasi Logat Nasi, Mehmet Salahaddin Camus Osmani mevcut en kullanışlı sözlüklerdir. Ancak Şeyhülislam Esat Efendi tarafından hazırlanan Büleş Logat, “Türk dilinde kullanılan kökenleri ve isimleri bir araya getirmekte, ardından Arapça ve Farsça anlamları tefsir etmektedir.” Bu, diğer sözlüklerden farklıdır. İçerdiği Türkçe kelimeler yetersiz olsa da bu alanda çaba göstermesi açısından ilgi çekicidir.
Hazırladığımız tüm sözlükler dilden çok edebiyata bakılarak düzenlenmiştir ve tanım fikri henüz gelişmemiştir. Bu nedenle dil açısından yetersiz kabul edilmektedir. İhtiyacımız olan başlıca sözlükler: konuşma ve yazı dilimizdeki kelimeleri kapsayan Türkçe sözlük, dilimizin söz varlığını kapsayan anket ve derleme sözlükleri, terminoloji sözlükleri, deyim sözlüğü, mecaz sözlüğü, yakın veya eş anlamlı sözcükler sözlüğü, edebiyat sözlüğü, kafiye sözlüğü, halk dili sözlüğü, branş sözlükleri Bilim ve Sanat, Etimoloji Sözlüğü. Bunların arasında dinleyicilerden derlenen ve kitaplardan taranan “Şahitlerle Tarama” ve “Halkın Ağzından Sözler Derleme” sözlükleri; Farklı bilim dallarıyla ilgili terim sözlükleri, o bilim dalıyla ilgili akademisyenler tarafından yaptırılır, derlenir ve yayımlanır. Diğer sözlüklerin çoğu, dil enstitüsü veya yetkilileri tarafından oluşturulmuş ve derlenmiştir.
Vakfın yakın zamanda hazırlamaya başladığı Türki Türk tarihi sözlüğü de bulunmaktadır. (…)
Yukarıdaki metin, Ağa Şeri Leyend’in 1965-1973 yılları arasında Türk Dili’nde yayınlanan bazı yazılarını derlediği “Dil Üstüne” adlı kitabında yer almaktadır. Ağa Şeri Leyend, yazdığı bu yazıda önemli Türkçe sözlük ve sözlüklerimiz üzerinde durmuştur. , ve TDK Sözlüğü çalışmaları hakkında bilgi verdi.
Bir dilin bütününde veya belirli bir devirde kullanılan kelime ve tamlamalarını alfabetik sıraya göre tanımlayıp açıklayan ve diğer dillerdeki karşılıklarını veren eserlere sözlük denir. Sözlükleri diğerlerinden ayıran en önemli özellik temel başvuru kitapları olmalarıdır. Sözlükler kuruluş amacına ve taşıdıkları sıfatlara göre büyük farklılıklar gösterir.
Sözlüklerin ortaya çıkışı, yabancı bir dil öğrenme ihtiyacı ile ortaya çıktı. Dünyanın ilk sözlüğünün nerede hazırlandığı, hangi dile dayandığı hakkında bilgimiz yok. Ancak günümüzde ilk benzer sözlük olarak Aristophanes’in (Aristophanes) yaklaşık olarak V-IV. Onun 19. yüzyılda yazdığı, Yunanca’da çok az kullanılan ve açıklanması zor bazı sözcükleri bir araya topladığı bir eser olduğu kabul edilmektedir. Türk dilinin ilk sözlüğü, Türk dilinin Arap diline karşı zengin bir dil olduğunu göstermek için Mahmud al-Kashghar tarafından hazırlanan Dîvânu Lugâti’t-Türk’tür. Kaşgarlı Mahmud, Türk toplumlarının ağız özelliklerini ses ve söz varlığı açısından ayrıntılı olarak ele almıştır. Bu nedenle eserine “Türk Lehçeleri Sözlüğü” adını vermiştir. Hemen hemen her kelimeyi tanımladığı cümleler, şiirler, atasözleri ve deyimlerden günümüz sözlüklerinde hala geçerli olacak şekilde örnekler vermeye özen göstermiştir.
Türklerin İslamiyet’i kabul etmesiyle birlikte Arapça ve Farsçadan tercüme edilerek bazı sözlükler hazırlanmıştır. Sonraki yüzyıllarda bu tür sözlüklerin sayısı arttı. İki dilli sözlükler yavaş yavaş ortaya çıkıyor. 19. yüzyılda matbaa tekniklerinin gelişmesiyle birlikte sözlük türleri de çeşitlenmiştir. Türkçe sözlükler araştırmalarına göre 1928 yılına kadar eski harflerle yayınlanan Türkçe sözlüklerin sayısı 250 civarındadır. Vankulu Sözlüğü yayınlanmış en eski sözlüğümüzdür. Yayınlanan diğer sözlükler arasında en önemlileri Ahmed Vivek Paşa’nın “Lehçe-Osmanlı” ve Shamstin Sami’nin “Kamos e Türkçe” sidir. Ahmed Vivek Paşa, Arapça, Farsça ve Türkçe kelimeleri içeren sözlüğünde Türkçe için “Osmân” adını kullanmaktadır. Şemstine Sami ise 20. yüzyılın başında hazırladığı Kamus-i Türkî kitabının önsözünde Türk dilinin söz varlığını ortaya koyduğunu ve dilimizin Türkçe olduğunu belirtmektedir.
Cumhuriyet döneminde sözlükbilim alanında Mustafa Kemal Atatürk’ün çabalarıyla önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Türk dili ile ilgili çalışmaları resmi ve bilimsel çerçevede yürütmek amacıyla kurulan Türk Dil Kurumu’nun temel görevlerinden biri de Türkçe sözlük hazırlanmasını belirlemektir. Bu amaçla ilk kez 1943 yılında yayınlanan ve birçok dilbilimcimizin emeği ile hazırlanan “Türkçe Sözlük” en önemli Türkçe-Türkçe sözlüklerden biridir.
“Türkçe Sözlük”ün on birinci baskısı 2011 yılında yayınlandı. Aynı zamanda online ortamda da sürekli güncelleniyor. TDK “Türkçe Sözlük” dışında derleme, anket, terminoloji, diğer Türk lehçeleri, eski lehçeler vb. Konuyla ilgili sözlükler yayınlandı. Ülkemizin farklı bölgelerindeki insanların ağzından derlenen Türkçe veya Türkçe sözcükleri içeren “Koleksiyon Sözlüğü” ve Türkiye Türkçesinin tarihsel söz varlığını konu alan “Tarama Sözlüğü” önemli sözlüklerimiz arasındadır. Bu sözlükler bugün TDK tarafından tdk.gov.tr adresinde paylaşılmaktadır. Günümüzde TDK dışında çeşitli kurum ve kişiler tarafından yayınlanan Türkçe sözlükler, Osmanlıca-Türkçe sözlükler, deyim sözlükleri, Anadolu lehçelerine ait sözlükler gibi eserler de bulunmaktadır.
«Türk dilinde yazma çalışmalarının geliştirilmesi ve kurulması»
[wpcin-random-posts]