Türkiye’de Kekik Yetiştiriciliği
Eskiden kekiğin %95’i doğadan toplanarak, %5’i ise tarlada yetiştirilerek toplanmaktaydı. Ancak dış satımı yapılan kekiklerin büyük çoğunluğu tarlada yetiştirilmektedir. 2019 yılı verilerine göre kekiğin %9’u doğadan toplanır, %91’i de tarlada yetiştirilmektedir. Dünyanın en fazla kekik üretimi yapan ve kekik ihracatında dünya lideri olan Türkiye’de, TÜİK verilerine göre 2019 yılında 157.074 da alanda kekik ekiliyor. Türkiye’nin en çok kekik tarımı yapılan ili Denizli’dir. Manisa, Uşak, Kütahya, Aydın, Antalya, Hatay ve Muğla gibi diğer illerde kekik yetiştiriciliğinde üst sıralarda yer almaktadır. Ege ve Akdeniz illerimizde yoğun olarak yapılan kekik yetiştiriciliği, çiftçilerimizin önemli gelir kaynağını oluşturmaktadır.
Kekik, Türkiye’den ihraç edilen tıbbi aromatik bitkiler arasında kimyondan sonra ikinci sırada yer almaktadır . Türkiye, dünya genel kekik ihracatında yüzde 70’lik bir paya sahiptir. Ülkemizde yüksek rakımlı yerlerde ve yaylalarda yaklaşık 40 farklı kekik türü bulunur. En yaygın yetiştirilen kekik türleri aşağıdaki gibidir.
İzmir Kekiği: Halk ağzında yöreden yöreye farklılık göstererek bilyeli kekik, taş kekiği, güve kekiği, peynir kekiği şeklinde de adlandırılmaktadır. İhracatı en çok yapılan ve esas kullanım alanı baharat olan İzmir kekiği, uçucu yağ yapımında ve eczacılıkta da kullanılmaktadır.
İstanbul Kekiği : Halk arasında kara kekik olarak da bilinir. Türkiye’de doğal olarak da yetişmektedir. Baharat ve çay yapımında kullanılmasının yanı sıra bu tür kekiklerden bitki zararlısı böcekleri uzak tutmak için de faydalanılmaktadır.
Toka Kekiği: Dünya’da sadece Isparta’nın Sütçüler ilçesinde yetişme alanı bulunan bu kekik türü, yayla kekiği veya Sütçüler kekiği olarak da bilinmektedir. Kekik yağı ve kekik suyu formunda işlenerek ilaç, kozmetik, parfüm ve sabun üretiminde kullanılan toka kekiği ABD, Avrupa, Hindistan, Kanada ve Japonya’ya ihraç edilmektedir.
Beyaz Kekik: Alanya kekiği olarak da bilinir. Batı ve Güney Anadolu’da kurak yerlerde yetişir. İçerisinde bulunan karvakrol maddesinin akciğer kanserini tedavi ettiği bilimsel çalışmalarla ispat edilmiştir ve daha çok yağ şeklinde tüketimi gerçekleştirilir.
Dağ Kekiği: Halk arasında Suriye kekiği olarak da bilinir. Adından da anlaşılacağı üzere dağlarda ve kayalık bölgelerde doğal olarak yetişmektedir. Genelde yemeklerde kekik baharatı olarak kullanılmasının yanında demlenerek çay olarak da tüketilir.
Ülkemizde bu kekik çeşitlerine ek olarak Amanoz kekiği, Akdeniz kekiği, tarla kekiği, karabaş kekik, yabani kekik gibi kekik çeşitleri de yetiştirilmektedir.
İklim ve Toprak İstekleri
Kekik çok çetin geçen kış iklimlerine bile dayanıklı çok yıllık bir bitkidir. Çeşitli iklim koşullarına sahip birçok ülkede ticari yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bununla birlikte, en iyi verim Akdeniz iklimi olan ülkelerde, güneşli ve uzun süren bir büyüme mevsimine sahip olan ılıman iklim ile elde edilir. Kekik bitkisi güneş ışığına ihtiyaç duyar ve orta derecede kurak iklimleri, ılıman kışları ve güneşli yazları tercih eder. Yön olarak kuzeyi açık, hava akımı yaşanan ve çiçeklenme döneminde aşırı sıcak olmayan yerlerde verim ve uçucu yağ kalitesi daha yüksek olmaktadır.
Ortalama sıcaklık oranı ilkbahar-yaz başlarında 20-30 ° C olan yerlerde büyür. 18 ° C’nin üzerindeki toprak sıcaklıkları hasattan sonra büyümeye ve yeniden filizlenmeye yardımcı olur. Kekik bitkisi tüm süzek ve pH oranı 5 ila 8 olan topraklarda yetişebilir. En iyi verim genellikle 7’ye yakın pH’a ve yüksek derecede süzek, kireçli, hafif topraklarda elde edilir. Toprağın drenajı yüksek olmalıdır. Bu oldukça önemlidir. Çünkü bitki çoğunlukla kök çürüklüğü hastalığına yakalanmaktadır.
Kekik dikimi için gerekli olan dikim mesafeleri ve hektar başına bitki sayısı
dikim mesafeleri kekik üretiminin tohumdan veya çeliklerden olup olmadığı ile bağlantılı olmaksızın, sonbahar veya ilkbaharda, ancak son dondan 3 hafta sonra bitkileri tarlaya dikilebilmektedir. Her hektarda (1 hektar = 10.000 metrekare), ortalama olarak yaklaşık 50.000 – 75.000 kekik bitkisi olmalıdır. Normalde karıklar arasında 50-75 cm’lik mesafe bırakarak karıkların üzerine bitkileri dikiyoruz. Karık üzerinde bitkilerin arasındaki mesafe ise 20-40 cm arasındadır. Dikim makineler veya elle yapılır.
Tohumdan Üretim
Kekik tohumun boyuttu çok küçüktür. Ortalama olarak 1 gr. kekik tohumunda 4200 adet tohum vardır. Tohumdan kekik yetiştiriciliğinde, çimlenme oranı oldukça düşüktür. 60.000 adet bitki üretmek için (bir hektar için yeterli adet sayısı), 60 m²’lik bir tohum yatağına ihtiyaç vardır. Bu tohum yatağına, 43 gr tohum ekimi yapılacaktır. (1 hektar = 10.000 metrekare) Kış sonlarına doğru tohumları kapalı alana ekerek bitki üretimine başlanmalıdır. Tohum yatağını veya saksıları iyi bir toprak karışımı ile doldurmak faydalıdır. Ekim toprağın yüzeyinde olmalıdır. Kekik tohumlarını 5 cm derinlikte ekilirse, çimlenme kayıpları yaşanmaktadır. Kapalı yerin sıcaklığı 20 ° C’ye yakın olmalıdır. Aşırı nem oranı hastalık gelişimini teşvik edeceği ve tohumlara zarar vereceği için hafifçe sulama yapmak gerekir. Tohumların çimlenme süresi 2 haftadan bir aya kadar sürebilir. Kekik bitkileri sağlam bir kök sistemi geliştirdiğinde ve 15 cm yüksekliğe ulaştığında dikim için hazır olurlar.
Çelikten Üretim
Doğru çelik alımı için dal/gövde seçimi iyi bir şekilde yapılmalıdır. Genellikle çelik alımı için sağlıklı genç dalları seçilmelidir. Çelik almak için bahar ayları idealdir. Çelikler 10-15 cm uzunluğunda olmalıdır. Çeliğin üzerindeki yaprakların 2 / 3’ünü temizlemek gerekmektedir. Köklenme oranını arttırmak için özel köklendirme hormonu kullanır. Saksıların içindeki karışımın 1/3’ü torf, 1/3’ü vermikülit ve 1/3’ü ticari toprak karışımından oluşmalıdır. Saksılar sıcak bir yere yerleştirilir ve sık sık sulama yapılmalıdır. Ancak sulama sadece saksı tamamen kuru olduğunda yapılmalıdır. Bitkiler sağlam bir kök sistemi geliştirdiğinde ve bu kök sistemi 15 cm olduğunda dikim yapılabilir. Alternatif olarak, bitkileri bölerek çoğaltma yöntemi de kullanılmaktadır. Bu şekilde, sağlıklı gelişen bir bitkinden 3-4 veya daha fazla bölüm elde edilmektedir. Her bir bölümün iyi gelişmiş bir kök sistemine sahip olması gerekir. Bu şekilde, ana bitkiyi tahrip etmeden yeni kekik bitkilerinin homojenliği sağlanmaktadır. Bu yöntem ile elde edilen bitkilerin genellikle kökleri dikim sırasında zarar görmemeleri şartıyla, bitkiler yüksek derecede gelişme gösterebilmektedir.
Su İstekleri
Kekik kuraklığa dayanıklı bir bitkidir ve kısmi olarak sulama olmadan da yetiştirilebilir. Ayrıca, ticari olarak kekik yetiştirdiğimizde, yaz aylarında yağmur yağmayan alanlarda, orta verim elde etmek için en az iki defa sulama yapmak gerekir. Diğer birçok bitkide olduğu gibi, kekik genellikle kök çürüklüğü hastalığına karşı hassastır. Özellikle iyi süzek olmayan topraklarda dikkatli olmak ve aşırı sulama yapmamak gerekir. Yağmurlama sulama sistemleri kullanılmasına rağmen, damlama sulama sistemleri kullanımı daha yaygındır. Sulama zamanı ve aralıkları, uçucu yağın kalitesi için kritiktir.
Gübreleme ve Çapalama
Dikim aşamasından sonra ki ilk yıl bitki gelişimi yavaş olduğundan dolayı yabancı otlarla mücadele etmek amacıyla birkaç kez çapalama yapılmalıdır. Ertesi yıllarda ise yabancı otlarla mücadele etmek, toprağı havalandırmak ve buharlaşma ile topraktan su kaybını azaltmak için en az iki kez çapa yapılmalıdır. Çapalama işlemi makineli ya da elle yapılmaktadır. Genel olarak verim döneminde yılda dekara 7-8 kg azot ve 4-5 kg fosfor verilmesi yeterlidir. Uçucu yağ kalitesi için potasyum elementinin önemi büyüktür. Bundan dolayı doğru bir bitki besleme yapabilmek amacıyla makro ve mikro besin elementlerini içeren toprak analizi sonuçlarına göre gübreleme yapılmalıdır.
Hastalık ve Zararlıları
Kekik tarlasında yüksek taban suyu bulunması durumda, su tutan ve geçirimsiz topraklarda kök iyi hava almadığı için kök çürüklüğü meydana gelmektedir. Benzer şekilde, toprak kaynaklı fungal hastalıklar meydana gelebilir. Kekikte, baharat ve tıbbi amaçlı yetiştiricilik yapıldığı için organik tarımda kullanılan ürünler dışında, hiçbir bitki koruyucu kullanılmamaktadır.
Hasat
Kekik yetiştiriciliğinde ilk yıl hasat yapılmamaktadır. İkinci yetişim yılından altıncı yıla kadar iyi verim alınabilmektedir. Altı yıl sonra, yeni fideleri dikmek için tarla sürülmelidir. Uçucu yağ verimini en üst seviyeye çıkarmak için, çiçeklerin % 50’sinin açmış olduğunda yılda yalnızca bir kez hasat yapmalıyız. Kekik kurusu veya taze yaprak üretimi için kekik yetiştiricileri, ilkbahar sonu ile sonbahar başına kadar iki veya üç kez hasat yapılabilmektedir. Ayrıca, hasat uygulamaları arasında sulama ve gübreleme gerekebilir, böylece bitkilerin hızlı bir şekilde yeniden filizlenmeleri teşvik edilmektedir.
Kekik üretiminde toprak yüzeyine yakın yapılan kesimler yapılması durumunda, bitkiler dona karşı korunamaz ve hayatta kalamazlar. Bitkiler toprak yüzeyinden yaklaşık 14 cm yükseklikte özel makaslarla kesilir. Traktörler aracılığıyla hasat makineleri ile mekanik hasat yapılabilmesine rağmen, çoğu zaman elle hasat yapılmaktadır. Hasattan sonra kuruması için birkaç gün boyunca tarlada bırakılan diğer bitkilerin (biberiye ve diğerleri) aksine, genellikle ürün kalitesinin hızlı bir şekilde düşmesiyle sonuçlandığından kekiklerin güneşte kurutulması önerilmemektedir. Kurutucuların sağladığı ılık hava ile kurutulmaktadır.
Kurutma ve Harmanlama
Hasat edilen kekikler tarladan hemen toplanmalı, gölgede örtü üzerine serilmelidir. İyi bir kurutma için serme kalınlığı 20 cm’yi geçmemelidir. Sık sık alt üst edilerek havalandırılmalıdır. Aksi takdirde kızışmaya ve kararmaya neden olur. İdeal olan renk açık yeşil olmasıdır. Yaprakları saptan ayırmak için kurutulan kekikler temiz bir naylon üzerine aktarılmalı, burada üzerinden merdane çekilmeli veya sopa ile hafifçe dövülmelidir. Saplarla yapraklar birbirinden ayrıldıktan sonra dirgen veya çatal yardımıyla saplar yaprak içinden ayıklanır. Hiçbir yabancı madde olmadan telis çuvallara doldurulur. Çuvallara doldururken çiğnenmemelidir. Ürün satılıncaya kadar serin bir yerde muhafaza edilmelidir.
Kekik insan sağlığına birçok fayda sağlayan oldukça şifalı bir bitki türüdür. En faydalı baharatlar arasında ilk sıralarda yerini almaktadır.
– Kanser oluşumuna karşı koruma sağlar.
– Kan şekeri seviyesini düzenler.
– Yemekten hemen sonra oluşan hazımsızlığa iyi gelir.
– Romatizma ağrılarına iyi gelir.
– Bağışıklık sistemini güçlendirir.
– Depresyonu önleyerek, anksiyeteyi azaltmaya yardımcı olur.
– İdrar ve adet söktürücü bir etkisi vardır.
– Öksürük, bronşit gibi solunum sistemini etkileyen rahatsızlıklara çare olur.
– İçeriğinde pek çok vitamin ve mineral bulunur. Bu nedenle besin değeri çok yüksektir.
– Kekik yağı saç ve cilt bakımı için kullanılır. Saçları parlatır ve dökülmesini engeller.
Kaynakça:
Kekik Yetiştiriciliği – Ekiz Fidancılık (ekizfidancilik.com)