Üniversiteler Tarımın Neresinde?

Üniversiteler Tarımın Neresinde?

Prof. Dr. Nazımi Açıkgöz

Koronavirüsün etkilerinin tartışıldığı ortamlarda hemen “yarın ne yiyeceğiz?” konusu akla geliyor. Tarımın insansız gerçekleşmeyeceği görüşünden hareketle, tarlada çalışan işçiden, nakliyeci, toptancı, pazarcı zincirindeki hiçbir halkanın çökmesi düşünülemez. Peki yaşam için sürekli öne çıkan tarım için, kimler elini taşın altına koyuyor? Üniversitelerimiz bu konuda ne yapıyor?

Önceki YÖK başkanlarından Prof. Dr. Yusuf Ziya Özcan, “Ülkemizde yetiştirilen domates ve buğdayın tohumlarının büyük bir kısmı, Amerika ve İsrail’den geliyor. Bir Türk aydını olarak bazen gerçekten kendimi çok küçük hissediyorum” demiştir.

Üniversiteler, her ülkede toplum yararına yapılması gerekli bilimsel atılımlarında ilk akla gelen birimlerdir. Gerçekten de teknolojik yeniliklerin ilk olarak üniversiteler kanalıyla ülkelere girdiği yadsınamaz. Tabii ki üniversitelerin önceliği eğitimdir. Araştırma, teknolojik atılımlar, inovasyon denilince de ilk aklımıza gelen yine üniversiteler oluyor.

Tarımın birçok alt alan vardır. Yukarıda dile getirilen konudan hareketle üniversitelerimizin tarımın temel taşı olan tohumculukla ilgili neler yaptığını irdelemeğe çalışalım. Tohumculuk yeni çeşitler geliştirmekle yola koyulur. Yeni çeşitler ise yeni genlerin-genotiplerin saptanması ile başlar. Yeni çeşitler bize hastalıklara, zararlılara dayanıklı, proteini yüksek, kısa-uzun vejetasyonlu gibi karakterle karşımıza çıkar. 10-15 yıllık bir ıslah süreci, son gelişmelerle dört yıla inmiştir ( http://blog.milliyet.com.tr/cesit-gelistirme-4-yila-indi/Blog/?BlogNo=612792 ). CRISPR gibi bu yeni ıslah tekniklerinin ülkemize üniversitelerle girmesini bekliyoruz.

Ülkemizde de tescil edilen yeni çeşitler, ıslahçısının fikri mülkiyet hakkının (ıslahçı hakkı) devamlılığını sağlayan bir yasal düzenlemeye tabidir. O nedenle o çeşitlerin koruma altına alınmasını sağlayan bir prosedür oluşturulmuştur. 2019 yılı işlemleri ile ilgili olarak, TARIM ve ORMAN BAKANLIĞI Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü Bitki Islahçı Hakları Raporu – 2019 ve Bitki Çeşit Bülteni’ni yayınladı. Bu bülten çerçevesinde, 2020 yılında tarla, sebze, meyve ve süs bitkileri ile ilgili yeni çeşitler listesindeki bazı çarpıcı noktalara bir göz atalım:

• 2019 yılı sonuna kadar yapılan başvuruların sayısı 2214 olup, bunlardan 1422 çeşit koruma altına alınmıştır;
• Koruma altına alınan çeşitlerin %56’sı yabancı, %44’ü yerlidir;
• Bu çeşitlerden en fazla başvuru 683 tarla bitkisi, 424 meyve, 232 sebze ve 95 süs bitkisidir;
• Koruma altına alınan çeşitlerden 324’ü Hollanda, 208’i ABD, 171’i İspanya, 158’i Fransa, 72’i Almanya, 64’ü İtalya, 28’ü Avustralya ve 20’i de İsrail firma, üniversite veya kamu kuruluşuna aittir (Grafik);
• Korumaya alınan 1422 çeşidin 29’u üniversitelerce tescil edilmişlerdir. Ancak bunlardan 18’i yabancı, 11’i üç Türk üniversitelerine aittir;
• Çukurova Üniversitesi üç şeftali, bir buğday; Namık Kemal Üniversitesi üç buğday ve Dicle Üniversitesi bir arpa, bir çemen ve bir buğday çeşidini koruma altına aldırmış ve bazı çeşitler Tohumcu firmalar tarafından satın alınmıştır.

• Bu durumda üniversitelerimizin Türk tohumculuğuna, Türk tarımına katkısı yüzde bire ulaşamamaktadır diyebiliriz!
• 14 çilek çeşidine koruma alan Regents Üniversitesine (Kaliforniya), gelecekte çilek üreticilerimizden, dolayısıyla tüketicilerimizden yıllarca, ne kadar ıslahçı hakkı transfer edeceğini hiç konu etmeyelim!

Onlarca ziraat ve diğer yaşam bilimi fakültesi bu konuda neden devreye girmemiş yahut sokulmamış? Batıda ziraat fakültelerinde yapılan tezlerin %80’i tarımsal endüstri ile ilgili iken neden bizde bu rakam %20 dir?

Türkiye, komşularına kıyasla bitki ıslahı ve tohumculukta daha öne çıkmaktadır. Bunda tohumculukla ilgili yasaların, özellikle ıslahçı hakları ile yönetmeliklerin uygulanmaya başlamış olmasının büyük rolü vardır. Islahçı hakkı konusunda ziraat fakülteleri mensuplarının detaylı bilgilendirilmesinde yarar vardır. Onların, herhangi bir kültür bitkisinde erkencilik, bir hastalığa dayanıklılık gibi tek karakter-tek genli bulgularının dahi tescil ve dolayısıyla koruma hakkının olabileceği konusunda aydınlatılmalarında fayda vardır. Kazanılan ıslahçı hakkı ile tohum satışlarından elde edilecek geliri biraz açalım: Satılan tohumdan değil, o tohumdan elde edilen total üründen belirli bir yüzde!

Türk ıslahçılarının geliştirerek ihraç ettikleri çeşitlerden birkaç örnek:

• Sudan, Suriye, Azerbaycan, İran, Irak ve Türkmenistan’a dört buğday çeşidi;
• Tacikistan, Sudan, Benin ve Suriye’ye dört pamuk çeşidi;
• Romanya, Rusya ve Fransa’ya bir ayçiçeği çeşidi;
• Suriye, Bulgaristan, Romanya, Kıbrıs, Ukrayna ve Rusya’ya üç nohut çeşidi;
• Makedonya’ya, İkisi İspanya’ya, üçü Ukrayna ve Makedonya’ya ve ikisi Rusya’ya üç çeltik çeşidi.

Tüm Türk tohum paydaşları sektör politikalarını belirlerken:

• “Çok sayıda çeşidin Türkiye’ye girişini engellemek istiyoruz. Çünkü yerli şirketler Türkiye’de az sayıda kayıtlı çeşidi nedeniyle pazar payına sahip değiller, kendi çeşitleri (yetiştirici hakları için yüz binlerce dolar ödeyerek (telif))”;

• “İhtiyacımız olan model üniversiteler, özel sektör ve batı ülkeleri gibi kamu araştırma enstitülerinin iş birliğidir. Gerçekten, eğer üç ünitenin hepsi tek bir şemsiye altında olabilirse, performansları 5-10 kat daha fazla olacaktır” saptamalarını yapmışlardır.

3. Tarım Şurasının Sonuç Bildirgesinde 28. madde olan: “ Ar-Ge ve inovasyonda kaynakların daha etkin kullanılması için kamu, özel sektör ve üniversiteleri de kapsayacak yeni bir kurumsal altyapının oluşturulması ” kararı çok önemlidir. Çünkü tohumculuk çok disiplinli bir uğraş alanıdır ve özellikle gen-genitör sorunlarının çözümünde Türkiye büyük sorunlar yaşamaktadır. İşte Üniversitelere, özellikle bu yönde büyük görevler düşmektedir.

Tarım Şurası kararlarının uygulanması doğrultusunda bir “TÜRKİYE TARIMSAL ARAŞTIRMA KURULU” nun oluşturulması, Türk tohumculuğu için büyük bir aşama olacaktır.