Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve Prensipleri Dersi 7. Ünite Özet

Açıköğretim ders notları öğrenciler tarafından ders çalışma esnasında hazırlanmakta olup diğer ders çalışacak öğrenciler için paylaşılmaktadır. Sizlerde hazırladığınız ders notlarını paylaşmak istiyorsanız bizlere iletebilirsiniz.

Açıköğretim derslerinden Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve Prensipleri Dersi 7. Ünite Özet için hazırlanan  ders çalışma dokümanına (ders özeti / sorularla öğrenelim) aşağıdan erişebilirsiniz. AÖF Ders Notları ile sınavlara çok daha etkili bir şekilde çalışabilirsiniz. Sınavlarınızda başarılar dileriz.

Laboratuvarlarda Kalite Kontrol

Kalite Kontrol Temel Kavramları

Kalite kontrol konusunu anlayabilmek için bilinmesi gereken temel kavramlar vardır. Bu temel kavramlar kalite kontrol işlemlerinde sıkça karşımıza çıkar. Bunlar şu şekildedir:

  1. Ortalama ve Standart Sapma
  2. Varyasyon Katsayısı (CV)
  3. Presizyon (Tekrarlanabilirlik)
  4. Akürezi (Doğruluk)
  5. Deteksiyon Limiti (Minimum Ölçüm Sınırı)
  6. Linearite (Doğrusallık)

Aritmetik Ortalama ve Standart Sapma

Aritmetik ortalama (Xort ) elde edilen değerlerin veri sayısına bölünmesiyle elde edilen değerdir. Aşağıdaki formül ile gösterilir.

X ort = x / n

Bu formülün uygulamasında her bir veri toplanır ve elde edilen toplam, veri sayısına bölünür. Standart sapma (s) ise dağılımdaki her bir değerin ortalamadan olan uzaklığını göstermektedir. Verilerin aritmetik ortalamaya göre nasıl bir dağılım gösterdiğini anlatır. Bu değer büyüdükçe dağılım yaygınlaşmaktadır. Standart sapma (s) formülü şu şekildedir.

s = ·(xi – xort ) / (n -1)

Varyasyon Katsayısı

Varyasyon katsayısı (CV) standart sapmanın aritmetik ortalamaya oranıdır. Formül şu şekildedir:

CV= (s/x ort)*100

Bu formülün uygulamasında, standart sapma aritmetik ortalamaya bölünür ve bölüm 100 ile çarpılır.

CV standart sapmanın ortalamaya göre yüzde kaçlık bir değişim gösterdiğini belirtir. Laboratuvarda kullanımı herhangi bir yöntemin performansını göstermeye yarar. Bu sayı ne kadar küçükse yöntem o kadar iyidir. İki çeşit CV vardır:

  1. Çalışma içi CV: Herhangi bir analitin aynı yöntemle aynı şartlarda aynı cihazla aynı gün arka arkaya ölçümünden elde edilen değerlerle hesaplanır.
  2. Çalışmalar arası CV: Herhangi bir analitin aynı yöntemle aynı şartlarda aynı cihazla fakat farklı günlerde arka arkaya ölçümünden elde edilen değerlerle hesaplanır.

Standart sapma değeri ile bu değerin büyüklüğü veya normal oluşu ile ilgili bir fikir yürütemeyiz. Ancak CV değişkenliği standardize eder. % CV değeri her analit için aynı durumu ifade eder.

Presizyon (Tekrarlanabilirlik)

Aynı örneğin tekrar edilen ölçümlerinde benzer sonuçlar elde edilmesidir. Rastgele hatayı ölçmek için kullanılır. Günlük uygulamada bir metodun tekrarlanabilirliğinin değerlendirilmesi internal (iç) kalite kontrol uygulamaları ile yapılır.

Akürezi (Doğruluk)

Gerçek değer ile ölçülen değer arasındaki yakınlığı ifade eder. Gerçek değerle ölçülen değer arasındaki fark, hata (bias) olarak tanımlanır. Günlük uygulamada bir metodun doğruluğunun değerlendirilmesi eksternal (dış) kalite kontrol uygulamaları ile yapılır.

Deteksiyon limiti (Minimum Ölçüm Sınırı)

Analizi yapılan maddenin en düşük konsantrasyonunu saptama ve sıfır değerinden ayırabilme sınırı olarak tanımlanmaktadır. İdeal bir yöntem yüksek düzeyde analitik duyarlılığa ve düşük düzeyde tayin sınırına sahip olmalıdır.

Kalite Kontrol Teknikleri

Kalite kontrol konusunu anlayabilmek için bilinmesi gereken temel kavramları açıkladıktan sonra kalite kontrol tekniklerine giriş yapılabilir. İki türlü kalite kontrol tekniği vardır. Bunlar:

İnternal (İç) Kalite Kontrol

İnternal (iç) kalite kontrol bir laboratuvarın analitik kalitesini kendi içinde test etmesidir. Özetle şu işlemler yapılır: Test değerleri bilinen kontrol serumları kullanılarak günlük ölçümler yapılır. Sonuçlar LeveyJennings kontrol kartlarında işlenir ve Westgard kurallarına göre değerlendirme yapılır.

Kalite Kontrol Materyalleri

Laboratuvarlarda oluşabilecek hataları önceden belirleyebilmek için konsantrasyonu önceden bilinen, yapısı analiz edilecek örneğe benzeyen kalite kontrol materyalleri kullanılır. Liyofilize veya sıvı halde bulunabilirler. Kontrol materyalleri çalışırken dikkat edilmesi gereken noktalar özetle şu şekildedir:

  1. İçerdikleri analit konsantrasyonu bilinmektedir (Ortalama analit konsantrasyonu ve kabul edilebilir aralıklar üretici firma tarafından belirlenmiştir).
  2. Çalışılacak kontrol materyalinin lot numarası mutlaka kontrol edilmelidir. Lot numarası ile birlikte içerdiği analit konsantrasyonu değişiklik gösterebilmektedir.
  3. Dayanıklılık süresi (stabilitesi) önemlidir. Dayanıklılık süresinin uzun olması tercih edilir. Liyofilize kontroller sıvı olanlara göre daha uzun ömürlüdür. Ancak bu liyofilize materyallerin sulandırılmasına hataya yol açmamak için dikkat edilmelidir.
  4. Kontrol materyali saklama koşullarına dikkat edilmelidir. Kontrol materyalinin küçük hacimlerde olması bu açıdan kolaylık sağlar.

Eğer büyük hacimde ise sulandırıldıktan sonra küçük hacimlere bölünerek saklanabilir.

  1. Çalışma öncesi analiz edilecek örneklerle aynı koşullarda çalışılır.
  2. Kalibratör yerine kullanılamazlar.
  3. Ticari kontrol çözeltileri kullanılabileceği gibi laboratuvar kendi kontrol çözeltilerini de hazırlayabilir. Laboratuvar kendi kontrol çözeltisini hazırladığında içerdiği ortalama analit konsantrasyonunu kendisi belirlemelidir.

Levey-Jennings Kontrol Grafikleri

1950’li yıllarda klinik laboratuvarlarda Levey ve Jenning tarafından tanıtıldığı için kontrol grafikleri LeveyJennings kontrol grafikleri olarak adlandırılırlar. Bu grafikler kalite kontrol sonuçlarını daha kolay bir şekilde kontrol etmemizi sağlar. Her analit için konsantrasyonu bilinen kontrol çözeltilerinden elde edilen sonuçlar bu grafiğe işlenir. Elde edilen kontrol ölçümleri bu grafik üzerine yerleştirilir ve değerlendirme yapılır.

Westgard Kuralları

İnternal kalite kontrolün oluşturulmasında büyük katkıları olan James Westgard’ın geliştirdiği çok kurallı kalite kontrolü, bir dizi kontrol kurallarını içeren ve analitik sonuçların kontrol altında olup olmadığını değerlendirmeye yarayan işlemdir.

Bugün laboratuvarlarda kullanılan başlıca Westgard kuralları şu şekildedir:

  1. 1 2S kuralı: 2S’i aşan bir değer elde edilmesidir. Diğer kuralların gözden geçirilmesini gerektiren bir uyarı kuralıdır
  2. 1 3S kuralı: 3S’i aşan bir değer elde edilmesidir. Rastgele hata yapıldığını gösteren reddettirici bir kuraldır.
  3. 2 2S kuralı: Birbirini izleyen iki çalışmada kontrol örneği aynı yönde ortalamayı 2S değeri kadar aşarsa sistematik hata yapıldığı düşünülür. Reddettirici bir kuraldır.
  4. R 4S kuralı: Birbirini izleyen iki çalışmadan birinde +2S’den, diğerinde -2S’den fazla bir sapma tespit edilirse rasgele hata yapıldığı düşünülür. Reddettirici bir kuraldır.
  5. 4 1S kuralı: Birbirini izleyen dört çalışmada ard arda +1S veya -1S’den fazla bir sapma tespit edilirse sistematik hata yapıldığı düşünülür. Reddettirici bir kuraldır.
  6. 10 x kuralı: Birbirini izleyen 10 çalışmada elde edilen neticelerin tümünün ortalamaya göre aynı tarafta yer alması halinde sistematik hata yapıldığı düşünülür. Reddettirici bir kuraldır.

Eksternal (İç) Kalite Kontrol

Tanım olarak eksternal (dış) kalite, kalite kontrol programlarından sağlanan ve değeri bilinmeyen serumlarla çalışma yapılarak laboratuvarın bir dış denetleme birimi tarafından denetlenmesidir. Bu şekilde diğer laboratuvarlarla da karşılaştırılması sağlanır. İnternal ve eksternal kalite programları birbirlerini tamamlayıcı yöntemlerdir ve birinin yerine diğerinin kullanılması doğru bir yaklaşım olmayacaktır.

Eksternal kalite kontrol, bağımsız kuruluşlar tarafından yürütülen ve laboratuvarların analitik performanslarının karşılaştırmalı olarak değerlendirildiği bir sistemdir. Bu sistemde kontrolü yürüten kuruluş ilgili laboratuvara belirli aralıklarla aynı lot numaralı kontrol örnekleri gönderir ve bu örnekler katılımcı laboratuvarlar tarafından programa katıldıkları parametreler analiz edilir. Bu örneklerin değerlendirilmesi sonucunda gelen veriler eksternal kalite kontrol merkezinde analiz edilir ve sonuçlar kabul edilebilir, iyileştirilmesi gerekli ve kabul edilemez olarak rapor edilir. Elde edilen sonuçlar ilgili laboratuvara gönderilerek laboratuvarın kendi performansı hakkında bilgi sahibi olması sağlanır. Eksternal kalite kontrolde en önemli özellik analiz ettikleri kontrol materyalindeki analit konsantrasyonlarını bilmemeleri nedeniyle objektif analizin sağlanmasıdır.

Kalite Kontrol Temel Kavramları

Kalite kontrol konusunu anlayabilmek için bilinmesi gereken temel kavramlar vardır. Bu temel kavramlar kalite kontrol işlemlerinde sıkça karşımıza çıkar. Bunlar şu şekildedir:

  1. Ortalama ve Standart Sapma
  2. Varyasyon Katsayısı (CV)
  3. Presizyon (Tekrarlanabilirlik)
  4. Akürezi (Doğruluk)
  5. Deteksiyon Limiti (Minimum Ölçüm Sınırı)
  6. Linearite (Doğrusallık)

Aritmetik Ortalama ve Standart Sapma

Aritmetik ortalama (Xort ) elde edilen değerlerin veri sayısına bölünmesiyle elde edilen değerdir. Aşağıdaki formül ile gösterilir.

X ort = x / n

Bu formülün uygulamasında her bir veri toplanır ve elde edilen toplam, veri sayısına bölünür. Standart sapma (s) ise dağılımdaki her bir değerin ortalamadan olan uzaklığını göstermektedir. Verilerin aritmetik ortalamaya göre nasıl bir dağılım gösterdiğini anlatır. Bu değer büyüdükçe dağılım yaygınlaşmaktadır. Standart sapma (s) formülü şu şekildedir.

s = ·(xi – xort ) / (n -1)

Varyasyon Katsayısı

Varyasyon katsayısı (CV) standart sapmanın aritmetik ortalamaya oranıdır. Formül şu şekildedir:

CV= (s/x ort)*100

Bu formülün uygulamasında, standart sapma aritmetik ortalamaya bölünür ve bölüm 100 ile çarpılır.

CV standart sapmanın ortalamaya göre yüzde kaçlık bir değişim gösterdiğini belirtir. Laboratuvarda kullanımı herhangi bir yöntemin performansını göstermeye yarar. Bu sayı ne kadar küçükse yöntem o kadar iyidir. İki çeşit CV vardır:

  1. Çalışma içi CV: Herhangi bir analitin aynı yöntemle aynı şartlarda aynı cihazla aynı gün arka arkaya ölçümünden elde edilen değerlerle hesaplanır.
  2. Çalışmalar arası CV: Herhangi bir analitin aynı yöntemle aynı şartlarda aynı cihazla fakat farklı günlerde arka arkaya ölçümünden elde edilen değerlerle hesaplanır.

Standart sapma değeri ile bu değerin büyüklüğü veya normal oluşu ile ilgili bir fikir yürütemeyiz. Ancak CV değişkenliği standardize eder. % CV değeri her analit için aynı durumu ifade eder.

Presizyon (Tekrarlanabilirlik)

Aynı örneğin tekrar edilen ölçümlerinde benzer sonuçlar elde edilmesidir. Rastgele hatayı ölçmek için kullanılır. Günlük uygulamada bir metodun tekrarlanabilirliğinin değerlendirilmesi internal (iç) kalite kontrol uygulamaları ile yapılır.

Akürezi (Doğruluk)

Gerçek değer ile ölçülen değer arasındaki yakınlığı ifade eder. Gerçek değerle ölçülen değer arasındaki fark, hata (bias) olarak tanımlanır. Günlük uygulamada bir metodun doğruluğunun değerlendirilmesi eksternal (dış) kalite kontrol uygulamaları ile yapılır.

Deteksiyon limiti (Minimum Ölçüm Sınırı)

Analizi yapılan maddenin en düşük konsantrasyonunu saptama ve sıfır değerinden ayırabilme sınırı olarak tanımlanmaktadır. İdeal bir yöntem yüksek düzeyde analitik duyarlılığa ve düşük düzeyde tayin sınırına sahip olmalıdır.

Kalite Kontrol Teknikleri

Kalite kontrol konusunu anlayabilmek için bilinmesi gereken temel kavramları açıkladıktan sonra kalite kontrol tekniklerine giriş yapılabilir. İki türlü kalite kontrol tekniği vardır. Bunlar:

İnternal (İç) Kalite Kontrol

İnternal (iç) kalite kontrol bir laboratuvarın analitik kalitesini kendi içinde test etmesidir. Özetle şu işlemler yapılır: Test değerleri bilinen kontrol serumları kullanılarak günlük ölçümler yapılır. Sonuçlar LeveyJennings kontrol kartlarında işlenir ve Westgard kurallarına göre değerlendirme yapılır.

Kalite Kontrol Materyalleri

Laboratuvarlarda oluşabilecek hataları önceden belirleyebilmek için konsantrasyonu önceden bilinen, yapısı analiz edilecek örneğe benzeyen kalite kontrol materyalleri kullanılır. Liyofilize veya sıvı halde bulunabilirler. Kontrol materyalleri çalışırken dikkat edilmesi gereken noktalar özetle şu şekildedir:

  1. İçerdikleri analit konsantrasyonu bilinmektedir (Ortalama analit konsantrasyonu ve kabul edilebilir aralıklar üretici firma tarafından belirlenmiştir).
  2. Çalışılacak kontrol materyalinin lot numarası mutlaka kontrol edilmelidir. Lot numarası ile birlikte içerdiği analit konsantrasyonu değişiklik gösterebilmektedir.
  3. Dayanıklılık süresi (stabilitesi) önemlidir. Dayanıklılık süresinin uzun olması tercih edilir. Liyofilize kontroller sıvı olanlara göre daha uzun ömürlüdür. Ancak bu liyofilize materyallerin sulandırılmasına hataya yol açmamak için dikkat edilmelidir.
  4. Kontrol materyali saklama koşullarına dikkat edilmelidir. Kontrol materyalinin küçük hacimlerde olması bu açıdan kolaylık sağlar.

Eğer büyük hacimde ise sulandırıldıktan sonra küçük hacimlere bölünerek saklanabilir.

  1. Çalışma öncesi analiz edilecek örneklerle aynı koşullarda çalışılır.
  2. Kalibratör yerine kullanılamazlar.
  3. Ticari kontrol çözeltileri kullanılabileceği gibi laboratuvar kendi kontrol çözeltilerini de hazırlayabilir. Laboratuvar kendi kontrol çözeltisini hazırladığında içerdiği ortalama analit konsantrasyonunu kendisi belirlemelidir.

Levey-Jennings Kontrol Grafikleri

1950’li yıllarda klinik laboratuvarlarda Levey ve Jenning tarafından tanıtıldığı için kontrol grafikleri LeveyJennings kontrol grafikleri olarak adlandırılırlar. Bu grafikler kalite kontrol sonuçlarını daha kolay bir şekilde kontrol etmemizi sağlar. Her analit için konsantrasyonu bilinen kontrol çözeltilerinden elde edilen sonuçlar bu grafiğe işlenir. Elde edilen kontrol ölçümleri bu grafik üzerine yerleştirilir ve değerlendirme yapılır.

Westgard Kuralları

İnternal kalite kontrolün oluşturulmasında büyük katkıları olan James Westgard’ın geliştirdiği çok kurallı kalite kontrolü, bir dizi kontrol kurallarını içeren ve analitik sonuçların kontrol altında olup olmadığını değerlendirmeye yarayan işlemdir.

Bugün laboratuvarlarda kullanılan başlıca Westgard kuralları şu şekildedir:

  1. 1 2S kuralı: 2S’i aşan bir değer elde edilmesidir. Diğer kuralların gözden geçirilmesini gerektiren bir uyarı kuralıdır
  2. 1 3S kuralı: 3S’i aşan bir değer elde edilmesidir. Rastgele hata yapıldığını gösteren reddettirici bir kuraldır.
  3. 2 2S kuralı: Birbirini izleyen iki çalışmada kontrol örneği aynı yönde ortalamayı 2S değeri kadar aşarsa sistematik hata yapıldığı düşünülür. Reddettirici bir kuraldır.
  4. R 4S kuralı: Birbirini izleyen iki çalışmadan birinde +2S’den, diğerinde -2S’den fazla bir sapma tespit edilirse rasgele hata yapıldığı düşünülür. Reddettirici bir kuraldır.
  5. 4 1S kuralı: Birbirini izleyen dört çalışmada ard arda +1S veya -1S’den fazla bir sapma tespit edilirse sistematik hata yapıldığı düşünülür. Reddettirici bir kuraldır.
  6. 10 x kuralı: Birbirini izleyen 10 çalışmada elde edilen neticelerin tümünün ortalamaya göre aynı tarafta yer alması halinde sistematik hata yapıldığı düşünülür. Reddettirici bir kuraldır.

Eksternal (İç) Kalite Kontrol

Tanım olarak eksternal (dış) kalite, kalite kontrol programlarından sağlanan ve değeri bilinmeyen serumlarla çalışma yapılarak laboratuvarın bir dış denetleme birimi tarafından denetlenmesidir. Bu şekilde diğer laboratuvarlarla da karşılaştırılması sağlanır. İnternal ve eksternal kalite programları birbirlerini tamamlayıcı yöntemlerdir ve birinin yerine diğerinin kullanılması doğru bir yaklaşım olmayacaktır.

Eksternal kalite kontrol, bağımsız kuruluşlar tarafından yürütülen ve laboratuvarların analitik performanslarının karşılaştırmalı olarak değerlendirildiği bir sistemdir. Bu sistemde kontrolü yürüten kuruluş ilgili laboratuvara belirli aralıklarla aynı lot numaralı kontrol örnekleri gönderir ve bu örnekler katılımcı laboratuvarlar tarafından programa katıldıkları parametreler analiz edilir. Bu örneklerin değerlendirilmesi sonucunda gelen veriler eksternal kalite kontrol merkezinde analiz edilir ve sonuçlar kabul edilebilir, iyileştirilmesi gerekli ve kabul edilemez olarak rapor edilir. Elde edilen sonuçlar ilgili laboratuvara gönderilerek laboratuvarın kendi performansı hakkında bilgi sahibi olması sağlanır. Eksternal kalite kontrolde en önemli özellik analiz ettikleri kontrol materyalindeki analit konsantrasyonlarını bilmemeleri nedeniyle objektif analizin sağlanmasıdır.