Açıköğretim ders notları öğrenciler tarafından ders çalışma esnasında hazırlanmakta olup diğer ders çalışacak öğrenciler için paylaşılmaktadır. Sizlerde hazırladığınız ders notlarını paylaşmak istiyorsanız bizlere iletebilirsiniz.
Açıköğretim derslerinden XVI-XIX. Yüzyıllar Türk Dili Dersi 5. Ünite Özet için hazırlanan ders çalışma dokümanına (ders özeti / sorularla öğrenelim) aşağıdan erişebilirsiniz. AÖF Ders Notları ile sınavlara çok daha etkili bir şekilde çalışabilirsiniz. Sınavlarınızda başarılar dileriz.
Tekrar Grupları :
Sıfat Tamlaması
İyelik Grubu ve İsim Tamlaması:
Aitlik Grubu:
Ünlem Grubu: Çağırma, haykırma, kızgınlık, dikkat çekmek ve hitap için kullanılır. Sayı Grubu: Yüz altmış, üç yüz, yüz bin, bin iki yüz,
Edat Grubu: ki (kim) edatı diğer edat ve isim soylu kelimelerle birlikte zarf görevli kalıplaşmış edat grupları yapar.
Batı Türkçesinin sözdizimi (sentaksı), Türkçenin genel sözdizimi yapısı olan özne + tüm- leç + yüklem dizisi içinde oluşur. Bağımsız cümlelerin birbirine -up/üp zarf-fiil ekiyle bağlanarak oldukça uzun cümleler şeklinde görünmesi ve Arapça ve Farsça kelimelerden oluşmuş Farsça terkiplerin yazı dilinde çok yaygın olarak kullanılması bu tarihi şivenin en belirgin özelliklerindendir.
“El-hâsıl bu hammâmuŋ ve sarây-ı azîmüŋ ve bâğ-ı İreminüŋ vasfında lisân kâsırdır, zîrâ bu merkûm ebniyye-i ibret-nümâlaruŋ hurde-kârlık tasarruflarında ve letâfet ü zarâfet ve nezâfetinde asla misilleri yok vâcibü’s-seyr bir hammâm-ı tarz-ı âhardır kim bu hakîr kırk bir sene seyâhatinde nazîrin görmemişdür. Üstâd-ı mühendis her kârında var kuvvetin bâzûya getirüp eyle san’atlar icrâ etmişdir kim felek-i atlasda eyle bir kârgîrlik bir mi’mâr-ı selef etmemişdür.”
Ve ba’zılarda da hayvânlarla oynamak merâkları olmağla bunların kimisi bârgîrlerin burnuna ve sırtına boya ile dürlü resimler yapdıkdan başka kuyruk ve kulaklarını keser, ve burunlarına çıngırak takar ve beher gün alâka etmiş gibi işini gücünü terkle, yemez içmez, hemân onun yüzüne hayrân hayrân bakar. Bu hâlde iken bir gece tûfân-ı azîm olup cümle haymeler kar ve buz altında kalup niçe bin âdemüŋ eli ve ayakları donup (…) Abaza askerüŋ akîblerine düşüp rûz-merrede yeni- 118 XVI-XIX. Yüzyıllar Türk Dili çeri tâ’ifesin kıra kıra Hınıs ve Mama Hâtûn nâm menâzillerde niçe bin benî âdemüŋ dest u pâları donup (…) bürüm eyleyüp bir kuyuya doldurdular. Bu cümlelerde -up/üp ekli ulaçlar ile “ve” bağlacı bağımsız cümleleri birbirbirine bağ- lamaktadır. Bunlar Osmanlı Türkçesin de, günümüzdeki virgül veya nokta işaretinin işlevine benzer bir görev yüklenmiştir.
Basit Cümle: Yan cümleye sahip olmayan tek yüklemli cümlelerdir.
Elbette şimdi bir arbedemiz geçer. Şimdi görürsün. Bu taraf hânuŋ yolı taraflarıdır. Sultânım, vallah ve billah ve tallah, üç yıldır bizdedir. Bizi hayır du’âdan ferâmûş etmeŋüz. Yine sadede rücû’ édelim. Ol Fâtiha hebâya mı gitsin? İsim-fiil, ulaç ve sıfat fiillerle oluşmuş cümleler anlam yönünden birleşik cümleye ben- zer özellikler gösterse de yapı yönünden basit cümledir. Ve vecîh-i edîb, hulvü’llisân ve lebîb-i müntesib olduğu kibâr meclisinde herkesi hayr ile yâd ve ihsâna teveccühlerin tebşîr ile niçe mahzûnu şâd kılmağa mu’tâd etmişlerdi. Âfitâb-ı âlem-tâb kulle-i felekden tulû’ etdükde pertevi bu hücerât-ı gûnâ-gûnlara pertev urdukda her bir hücreden bir gûne güneş ziyâ verüp çeşm-i benî âdem bakmağa tâkat getiremez.
Sıralı Basit Cümle (-up/üp Ulaçlı Cümleler): Öznesi aynı, birden çok yüklemli basit cümlelerdir. Osmanlı yazı dilinin tasvir ve tahki- ye konusunda kullanılmış en yaygın cümle çeşididir. Yüklemler –up/üp bağlacıyla bir bi- rini izler. Bu cümle yapıları birbirlerini sebep-sonuç ilişkisi, durum veya zaman sırası ba- kımından açıklasa da basit yapıyı devam ettirir. Bu durumda –up/üp bağlaçlı cümleler en sondaki çekimli fiilin zaman ve şahıs özelliklerini taşır.
Devrik Cümle: Elimizdeki yazılı belgelere göre devrik cümle çok başvurulan cümle üslubu olmasa da ko- nuşma dilinde daha çok rastlanır.
Bre gider, hey Şânî Efendi bu sözü. Gel birâder seni Şâm’da Murtezâ Paşa’ya götüreyim. Bennâ Arab dilinde mübâlağa ile ism-i fâ’ildür, ziyâde yapucı démek ma’nâsına. Gayri ibret-nümâ âsâr-ı binâsı kal’asından gayrı yokdur.
Soru Cümlesi: Zeyd geldi mi? Zeyd mi geldi? Zeyd kandadır? (Zeyd nerededir?) Kandan geldüŋ? (Nereden geldin?) Kande giderler? (Nereye giderler?) Kanı? (Hani?)
Bağımsız Birleşik Cümleler: Birbirini açıklama, kabul, karşıtlık, öneri, sebep-sonuç ve seçenek gibi özelliklerle açıkla- yan bağımsız cümle yapılarından oluşmuş cümlelerdir. Bu cümleler bazen kendi başları- na bağımsız cümle olarak değerlendirilseler de fikir, anlam dizgisi ve zaman bakımından bir birliktelik gösterirler. Bu tür cümlelerde ikinci cümle ammâ, ancak, lâkin, yoksa/yohsa, zîrâ gibi edatlarla başlar.
Sa’âdetlü vezîr, senden hoşnuduz, ammâ Kudde Kethüdâ ve Emîr defterdârı istemezüz. Bunun emsâli niçe yüz yaylaları Rûmeli’nde seyr ü temâşâ etdük, ammâ Erzurûm’uŋ Bingöl yaylası gibi Adana’nuŋ bu Ramazânoğlu yaylası gibi yaylağ-ı azîm görmemişim. Niçe yerde hayrât-ı mütekâsiresi vardur, ammâ bu Ulukışla hayrâtının nazîri meğer Şâm’uŋ garbında ve cenûbında Sinân Paşa hânları ola. Cümle altı yüz dükkândır, lâkin kârgîr binâ bezzâzistânı yokdur, ammâ cümle zîkıymet eşyâ mevcûddur. Kal’ası ve şehir harâb olup, ancak üç yüz Urbân hânesi vardur. Ermenî kavminüŋ Çingânesidür, ammâ cümlesi İncîlî ve millet-i Mesîhî’dür, ancak mezâhib-i bâtılaları Rûm gibi değildür. Téz haklarından gelin, yoksa biz onların haklarından gelecek vakti bilirüz. Tahsîl edüp tîzce gelesün, zîrâ getirdüğüŋ emr-i şerîfde ve mektûb-ı mahabbetuslûblarda neler tahrîr olunduğın sen bilirsin.
Bağımlı Birleşik Cümleler: Bağımlı yan cümlelerin ana cümleye bağlandığı cümlelerdir.
Şartlı Birleşik Cümle: Bu cümlede, yan cümle ana cümleyi şart bakımından açıklar. Şart kavramı sentaks için- de şarttan başka zaman, derece ve durum da bildirebilir. Şart cümlesi genellikle (eğer/ şâyed)…ise veya –sa/se yapıları içinde kurulur.
Ki’li Birleşik Cümle: Türkçede bağımlı yan cümleler yapan Farsça kökenli ki edatının Osmanlıcada hem ko- nuşma dilinde hem de yazı geleneğinde çok geniş bir kullanım alanı vardır. Bu edat bazen kim şeklinde de görülür.
ki’li cümlelerde ki edatının düştüğü durumlar olabilir. Aşağıdaki cümlede “anı gör- düm” (birdenbire gördüm ki) ifadesinden sonra gelmesi gereken ki edatı düşse de ki’li yapı belirgindir.
İç İçe Birleşik Cümle: Daha çok eydür/eydir, eyitdüm, dedi, deyüp veya deyü kelimeleriyle ana cümleye bağlanan iç cümleye sahip birleşik cümlelerdir. Bazen bu cümleler kalıplaşmış ifadeler olmadan da doğrudan ana cümleye bağlanabilirler.
Karma Birleşik Cümleler: İ çinde birden çok bağımlı birleşik cümle bulunan cümle çeşitleridir. Ammâ Çorlu ve Burgaz mâbeyninde kış günleri tamâm altı sâ’at bir menzili azîmdür kim vakt-i şitâda çamurın fîl-i Mahmûdî ve pîl-i Menkerûsî ve Adana câmusı ve boğası çamurın sökemeyüp beher sene niçe bin at ve araba gark olduğundan çamurın karışdurduklarıyçün “Karışduran” derler.
Tekrar Grupları :
Sıfat Tamlaması
İyelik Grubu ve İsim Tamlaması:
Aitlik Grubu:
Ünlem Grubu: Çağırma, haykırma, kızgınlık, dikkat çekmek ve hitap için kullanılır. Sayı Grubu: Yüz altmış, üç yüz, yüz bin, bin iki yüz,
Edat Grubu: ki (kim) edatı diğer edat ve isim soylu kelimelerle birlikte zarf görevli kalıplaşmış edat grupları yapar.
Batı Türkçesinin sözdizimi (sentaksı), Türkçenin genel sözdizimi yapısı olan özne + tüm- leç + yüklem dizisi içinde oluşur. Bağımsız cümlelerin birbirine -up/üp zarf-fiil ekiyle bağlanarak oldukça uzun cümleler şeklinde görünmesi ve Arapça ve Farsça kelimelerden oluşmuş Farsça terkiplerin yazı dilinde çok yaygın olarak kullanılması bu tarihi şivenin en belirgin özelliklerindendir.
“El-hâsıl bu hammâmuŋ ve sarây-ı azîmüŋ ve bâğ-ı İreminüŋ vasfında lisân kâsırdır, zîrâ bu merkûm ebniyye-i ibret-nümâlaruŋ hurde-kârlık tasarruflarında ve letâfet ü zarâfet ve nezâfetinde asla misilleri yok vâcibü’s-seyr bir hammâm-ı tarz-ı âhardır kim bu hakîr kırk bir sene seyâhatinde nazîrin görmemişdür. Üstâd-ı mühendis her kârında var kuvvetin bâzûya getirüp eyle san’atlar icrâ etmişdir kim felek-i atlasda eyle bir kârgîrlik bir mi’mâr-ı selef etmemişdür.”
Ve ba’zılarda da hayvânlarla oynamak merâkları olmağla bunların kimisi bârgîrlerin burnuna ve sırtına boya ile dürlü resimler yapdıkdan başka kuyruk ve kulaklarını keser, ve burunlarına çıngırak takar ve beher gün alâka etmiş gibi işini gücünü terkle, yemez içmez, hemân onun yüzüne hayrân hayrân bakar. Bu hâlde iken bir gece tûfân-ı azîm olup cümle haymeler kar ve buz altında kalup niçe bin âdemüŋ eli ve ayakları donup (…) Abaza askerüŋ akîblerine düşüp rûz-merrede yeni- 118 XVI-XIX. Yüzyıllar Türk Dili çeri tâ’ifesin kıra kıra Hınıs ve Mama Hâtûn nâm menâzillerde niçe bin benî âdemüŋ dest u pâları donup (…) bürüm eyleyüp bir kuyuya doldurdular. Bu cümlelerde -up/üp ekli ulaçlar ile “ve” bağlacı bağımsız cümleleri birbirbirine bağ- lamaktadır. Bunlar Osmanlı Türkçesin de, günümüzdeki virgül veya nokta işaretinin işlevine benzer bir görev yüklenmiştir.
Basit Cümle: Yan cümleye sahip olmayan tek yüklemli cümlelerdir.
Elbette şimdi bir arbedemiz geçer. Şimdi görürsün. Bu taraf hânuŋ yolı taraflarıdır. Sultânım, vallah ve billah ve tallah, üç yıldır bizdedir. Bizi hayır du’âdan ferâmûş etmeŋüz. Yine sadede rücû’ édelim. Ol Fâtiha hebâya mı gitsin? İsim-fiil, ulaç ve sıfat fiillerle oluşmuş cümleler anlam yönünden birleşik cümleye ben- zer özellikler gösterse de yapı yönünden basit cümledir. Ve vecîh-i edîb, hulvü’llisân ve lebîb-i müntesib olduğu kibâr meclisinde herkesi hayr ile yâd ve ihsâna teveccühlerin tebşîr ile niçe mahzûnu şâd kılmağa mu’tâd etmişlerdi. Âfitâb-ı âlem-tâb kulle-i felekden tulû’ etdükde pertevi bu hücerât-ı gûnâ-gûnlara pertev urdukda her bir hücreden bir gûne güneş ziyâ verüp çeşm-i benî âdem bakmağa tâkat getiremez.
Sıralı Basit Cümle (-up/üp Ulaçlı Cümleler): Öznesi aynı, birden çok yüklemli basit cümlelerdir. Osmanlı yazı dilinin tasvir ve tahki- ye konusunda kullanılmış en yaygın cümle çeşididir. Yüklemler –up/üp bağlacıyla bir bi- rini izler. Bu cümle yapıları birbirlerini sebep-sonuç ilişkisi, durum veya zaman sırası ba- kımından açıklasa da basit yapıyı devam ettirir. Bu durumda –up/üp bağlaçlı cümleler en sondaki çekimli fiilin zaman ve şahıs özelliklerini taşır.
Devrik Cümle: Elimizdeki yazılı belgelere göre devrik cümle çok başvurulan cümle üslubu olmasa da ko- nuşma dilinde daha çok rastlanır.
Bre gider, hey Şânî Efendi bu sözü. Gel birâder seni Şâm’da Murtezâ Paşa’ya götüreyim. Bennâ Arab dilinde mübâlağa ile ism-i fâ’ildür, ziyâde yapucı démek ma’nâsına. Gayri ibret-nümâ âsâr-ı binâsı kal’asından gayrı yokdur.
Soru Cümlesi: Zeyd geldi mi? Zeyd mi geldi? Zeyd kandadır? (Zeyd nerededir?) Kandan geldüŋ? (Nereden geldin?) Kande giderler? (Nereye giderler?) Kanı? (Hani?)
Bağımsız Birleşik Cümleler: Birbirini açıklama, kabul, karşıtlık, öneri, sebep-sonuç ve seçenek gibi özelliklerle açıkla- yan bağımsız cümle yapılarından oluşmuş cümlelerdir. Bu cümleler bazen kendi başları- na bağımsız cümle olarak değerlendirilseler de fikir, anlam dizgisi ve zaman bakımından bir birliktelik gösterirler. Bu tür cümlelerde ikinci cümle ammâ, ancak, lâkin, yoksa/yohsa, zîrâ gibi edatlarla başlar.
Sa’âdetlü vezîr, senden hoşnuduz, ammâ Kudde Kethüdâ ve Emîr defterdârı istemezüz. Bunun emsâli niçe yüz yaylaları Rûmeli’nde seyr ü temâşâ etdük, ammâ Erzurûm’uŋ Bingöl yaylası gibi Adana’nuŋ bu Ramazânoğlu yaylası gibi yaylağ-ı azîm görmemişim. Niçe yerde hayrât-ı mütekâsiresi vardur, ammâ bu Ulukışla hayrâtının nazîri meğer Şâm’uŋ garbında ve cenûbında Sinân Paşa hânları ola. Cümle altı yüz dükkândır, lâkin kârgîr binâ bezzâzistânı yokdur, ammâ cümle zîkıymet eşyâ mevcûddur. Kal’ası ve şehir harâb olup, ancak üç yüz Urbân hânesi vardur. Ermenî kavminüŋ Çingânesidür, ammâ cümlesi İncîlî ve millet-i Mesîhî’dür, ancak mezâhib-i bâtılaları Rûm gibi değildür. Téz haklarından gelin, yoksa biz onların haklarından gelecek vakti bilirüz. Tahsîl edüp tîzce gelesün, zîrâ getirdüğüŋ emr-i şerîfde ve mektûb-ı mahabbetuslûblarda neler tahrîr olunduğın sen bilirsin.
Bağımlı Birleşik Cümleler: Bağımlı yan cümlelerin ana cümleye bağlandığı cümlelerdir.
Şartlı Birleşik Cümle: Bu cümlede, yan cümle ana cümleyi şart bakımından açıklar. Şart kavramı sentaks için- de şarttan başka zaman, derece ve durum da bildirebilir. Şart cümlesi genellikle (eğer/ şâyed)…ise veya –sa/se yapıları içinde kurulur.
Ki’li Birleşik Cümle: Türkçede bağımlı yan cümleler yapan Farsça kökenli ki edatının Osmanlıcada hem ko- nuşma dilinde hem de yazı geleneğinde çok geniş bir kullanım alanı vardır. Bu edat bazen kim şeklinde de görülür.
ki’li cümlelerde ki edatının düştüğü durumlar olabilir. Aşağıdaki cümlede “anı gör- düm” (birdenbire gördüm ki) ifadesinden sonra gelmesi gereken ki edatı düşse de ki’li yapı belirgindir.
İç İçe Birleşik Cümle: Daha çok eydür/eydir, eyitdüm, dedi, deyüp veya deyü kelimeleriyle ana cümleye bağlanan iç cümleye sahip birleşik cümlelerdir. Bazen bu cümleler kalıplaşmış ifadeler olmadan da doğrudan ana cümleye bağlanabilirler.
Karma Birleşik Cümleler: İ çinde birden çok bağımlı birleşik cümle bulunan cümle çeşitleridir. Ammâ Çorlu ve Burgaz mâbeyninde kış günleri tamâm altı sâ’at bir menzili azîmdür kim vakt-i şitâda çamurın fîl-i Mahmûdî ve pîl-i Menkerûsî ve Adana câmusı ve boğası çamurın sökemeyüp beher sene niçe bin at ve araba gark olduğundan çamurın karışdurduklarıyçün “Karışduran” derler.