KÜMES DEZENFEKSİYONUNDA DETERJAN VE DEZENFEKTANLARIN DOĞRU KULLANIMI
Derleyen: Veteriner Hekim Nihat ALTUNAL
GİRİŞ
İyi bir dönem arası temizlik ve dezenfeksiyon için kümesin öncelikli olarak altığının çıkarılması ve sonrasında kalan organik kirlerin özellikle tabandan uzaklaştırılması ve deterjan uygulamasından sonra durulama yapılması ile mümkün olur. Kümes dezenfeksiyonu kurallara uygun olarak yapılmaz ve ikinci plana atılırsa hiçbir ilaç yada aşı hastalıkları önlemede başarılı olamaz. İstenen verim düzeyine ulaşmak ancak sağlıklı hayvanlarla başarılabilir buda iyi yapılmış dezenfeksiyon ile olanaklıdır. Unutulmamalıdır ki ortamdaki olası etkenlerin % 95’i temizlikle uzaklaştırılır ve kalan %5 ile savaşılır.
Yüzey aktif maddeler suda veya sulu bir çözeltide çözündüğünde yüzey gerilimini etkileyen, çoğunlukla yüzey gerilimini azaltan kimyasal bileşik lerdir. Yüzey aktif maddeler aynı zamanda iki sıvı yüzeyleri arası gerilimi de etkiler. Yüzey aktif maddenin ingilizce karşılığı olan “surface active agent” sözcüklerinin kısaltması olan surfactan kelimesi de yüzey aktif madde yerine kullanılır. Su içersinde kendi kendine “oto-organize” olabilen yüzey aktif maddeler suyu seven (hidrofilik) ve suyu sevmeyen (hidrofobik) kısımlardan oluşur.
Deterjanlar sulu çözeltilerde iyonlaşıp iyonlaşmamalarına göre iyonik ve noniyonik olarak 2 tipe ayrılır. İyonik olanlarda etkin iyon durumuna göre anyonik ve katyonik deterjanlar diye de ikiye bölümlenir. Anyonik ile katyonik deterjanlar birbiri ile geçimsiz olduklarından beraber kullanılamaz.
Anyonik deterjanlar fenoller, halojenlendirilmiş fenoller, biguanidin, polimerik biguanidinler(klorhesidin), iodin bazlı dezenfektanlar, inorganik ve organik asitler, potasyum permanganat, gümüş tuzları ve çinko sülfat ile geçimsizdir. Anyonik deterjanlar genellikle gram pozitif etkenlere iyi çalışır. Gram negatiflere etkisi çok zayıftır.
Alkali deterjanlarla yıkama yapılır ise; hipoklorit, aldehit, benzolkanyum klorid içeren dezenfektanlar iyi çalışır.
Temizleme işlemi; sabun veya deterjan çözeltisi ile yıkanacak maddenin yüzeyini ve kirleri ıslatmak, kirleri yüzeyden uzaklaştırmak ve kiri kararlı bir çözelti veya süspansiyon (deterjan) içerisinde tutmak gibi işlemlerden oluşur. Yıkama suyuna katılan sabun ve deterjanlar, suyun ıslatma özelliğini artırır. Bu nedenle su, kumaş ve kirlere daha kolay girer. Bundan sonra kirin uzaklaştırılması başlar. Temizleme çözeltisinin her bir molekülü, uzun bir zincir olarak düşünülebilir. Zincirin bir ucu hidrofilik suyu seven) ve diğer ucu hidrofobik tir(suyu sevmeyen veya kiri seven). Bu moleküllerin kiri seven uçları, bir kir parçacığına yönelir ve onu çepeçevre sarar. Aynı zamanda suyu seven uçlar, molekülleri ve kir parçacığını kumaştan uzaklaştırıp, su içerisine taşır.
Deterjanlar temizlik özelliklerine göre altı gruba ayrılır.
1- Alkali Bileşikler: Sodyum hidroksit, sodyum karbonat, sodyum notasilikat, sodyum bikarbonat. Bunlar temizlik gücü yüksek, fakat koroziftirler.
2- Asitli Bileşikler: Kireç ve mineral taşları temizler, protein ve yağları etkilemez. Koroziftirler.
3- Yüzey Aktif Bileşikler : Yüzey gerilimini düşürerek temizler çözeltinin derinlere işlemesini kolaylaştırır. Yağları eritirler.
4- Kalsiyum Bağlayıcı Bileşikler : Kalsiyum ve magnezyum iyonlarını bağlayarak çökelti yapmasını engeller.
5- Süspansiyon Haline Devam Ettiriciler .
6- Köpük Önleyiciler : Fazla köpüğü engeller
Deterjanlar kimyasal yapılarına göre beş gruba ayrılır.
Katyonik deterjanlar gram pozitif ve negatif mikroplar için bakterisidal etkiye sahiptirler. Anyonik deterjanlarla aralarında uyuşmazlık bulunduğundan, birbiriyle olan karışımları etkisiz kalır. Bu nedenle katyonik deterjanlar, anyonik olmayanlarla birleştirilebilirler. Alkali sular aktivitelerini arttırır. Asidik ve sert sularda presipitasyon göstermezler. QAC bileşikleri sanitasyon uygulamalarına geçilmeden önce ön yıkama amacıyla kullanılmış sabun ve benzeri anyonik deterjan artıklarının tamamen bertaraf edilmesi gerekir. Yıkama ve çalkalama çözeltilerin pH derecelerini artırdığından bu grup bileşiklerin etkinliği de anlamlı ölçüde artar.
QAC bileşikleri bakterilere karşı iyi etkili mantar ve virüsler üzerine zayıf etkilidir. QAC bileşikleri yumurta kabuklarının sanitasyonu için de uygundur. Çünkü alkali pH derecesinde güçlü jermisid etki yaparlar. Yüksek ısıda organik kirlilikten etkilenmeleri az olduğundan bakteriler üzerine etkileri artar. Üstelik kabuk üstünde kalan artıkları uzun süre etkinliğini korur. Bu grup bileşiklerin kabuk membranı sisteminden Salmonella etkenlerinin bertaraf edilmesinde etkili oldukları kanıtlanmıştır. Bu nedenle salmonellezisin ve yumurta aracılığı ile geçebilen diğer hastalıkların kontrolünde kullanılabilen bileşiklerdir.
Antiseptik ve dezenfektan olarak kullanılan katyonik deterjanlar; benzalkonyumklorür, setilpridinyum klorür, setildimetilbenzil amonyum klorür, setiltrimetil amonyum klorür, benzakonyumklorür, metilbenzalkonyum klorür, klorheksidin ve aleksidin en etkili olanlarıdır.
Anyonik deterjanlar suda dissosiye oldukları zaman negatif elektrikle yüklü iyonlar meydana getirirler ve düşük pH’da bile aktivite gösterebilirler. Anyonik deterjanlar sulu çözeltide iyon içeren yüzey aktif maddelerdir. Anyonik deterjanlar arasında sabunlar önemli yer tutarlar. Bunlar yüksek yağ asitlerinin sodyum veya potasyum tuzlarıdır. Yumuşak sabunlar KOH ve sert sabunlar da NaOH ile elde edilirler. Sabunlar, yüzey gerilimini düşürür ve suyun ıslatma kabiliyetini arttırırlar. Sabunların yumuşak ve sert olanları da vardır.
Etilen oksit ve Propilen oksit gibi gaz çeşitleri yem sanayinde özellikle salmonellalar olmak üzere kontaminat durumundaki bulaşıcı mikroorganizmaları elimine etmek için kullanılırlar. Propilenoksitin antimikrobiyal etkinliği iyi olmasına karşın yayınma özelliği zayıftır. Güvenli şekilde uygulama için her iki gazında dezenfeksiyon sırasında inert gazlarla seyreltilmesi gerekir. Bu amaçla freon ve karbon dioksit gazları tercih edilir ve yanma tehlikesi bertaraf edilir. Yeterli sterilizasyon için 800 mg/l ve yüksek yoğunluklar önerilir.
Etilen oksit uygulamasında %69 nem ve 15-27 0 C sıcaklıkta 1 m 3 hacme 2 kg etken madde 2 saat süre ile uygulanması gerekir.
3,5-Dimetil 1,3,5 2H-tetrahidrotiyadiazin-2-tiyon kümes altıklarında bulunan salmonellalar üzerine öldürücü etki yapan toprak fumigantıdır
Yıkama işlemi sonrasında kümeste çıkan hastalık veya hastalıklar değerlendirilmeli ve dezenfektan seçimi buna göre yapılmalıdır. Mikroorganizmaların dezenfektanlara dirençleri farklıdır. Mikoplazma ve Gram(+) bakteriler pek çok dezenfektana duyarlı iken Gram(-) bakteriler, pseudomonaslar ve riketsiyalar daha dirençlidir. Kanatlılarda görülen viruslarda özel seçicilik gösterir. Zarflı yani lipid içeren virüsler dezenfektanlara duyarlıdır. Bu grup virüslere karşı lipofilik karakterli dezenfektanlarla yok edilemez, glutaraldehit, oksitleyici ajanlar, halojenli dezenfektanlar, güçlü asit ve alkali ajanlar etkili olur.
Kanatlılarda hastalıklara yol açan başlıca viruslar ve özellikleri tablodaki gibidir.
| ETKEN | YAPISI | ÖZELLİKLER | HASTALIK |
| Herpesvirus | DNA | Zarflı | Marek, ILT |
| Poxvirus | DNA | Zarflı | Tavuk çiçeği |
| Arbovirus | RNA | Zarflı | Hindi menindoensefalit |
| Coronavirus | RNA | Zarflı | İ.B, Hindi koronaviral enterit |
| Paramyxovirus | RNA | Zarflı | ND, SHS |
| Ortomyxovirus | RNA | Zarflı | A.İ |
| Retrovirus | RNA | Zarflı | Lenfoid leokoz, Retikuloendoteliasis |
| Adenovirus | DNA | Zarfsız | EDS |
| Parvovirus | DNA | Zarfsız | Chicken anemi |
| Reovirus | RNA | Zarfsız | Viral Artritis, Tenosinovitis, MAS |
| Picarnovirus | RNA | Zarfsız | A.E |
| Birnavirus | RNA | Zarfsız | IBD |
Zarflı yani lipid içeren virüsler dezenfektanlara duyarlıdır. Bu grup virüslere karşı lipolifik karakterli dezenfektanlar, quarterner amonyum bileşikleri, fenoller, amfoterikler, polimerik biguanidinler etkilidir. Fakat zarfsız viruslar lipid içermezler ve lipofilik karakterli dezenfektanlarla yok edilemezler. Burada gluteraldehid, oksitleyici ajanlar, halojenli (klorlu ve iyotlu) dezenfektanlar ve güçlü asit veya alkalik etkili dezenfektanlar iyi çalışır.
Mikroorganizmaların Duyarlılık Tablosu
Dezenfeksiyon patojen mikroorganizmalara karşı etkin maddeleri uygun doz ve
sistemde uygulayarak hastalık yapamayacak düzeye indirmektir.
FDA standart temizlik protokolü uygulanmış bir alette 20 0 C ısıda yapılan çalışmalara göre dezenfektanları etki düzeyine göre üçe ayrılmıştır;
-Yüksek düzey dezenfektanlar uygun kullanım koşulları içinde sporlar dahil tüm mikroorganizmaları öldürürler.
-Orta düzey dezenfektanlar bakteri sporları üzerinde etkili olmayan fakat mikobakteri, zarfsız virüs ve diğer mikroorganizmalara etkilidirler.
-Düşük düzey dezenfektanlar bakteri sporları mikobakteriler, zarfsız virüsler üzerinde etkili olmayan ancak bazı vejetatif mikroorganizmalar üzerinde etki eden dezenfektanlardır.
Dezenfektanların antimikrobiyal spektrumu
| Asitler | Alkaliler | Aldehitler | Alkolller | Halojenler | Fenollü bileşikler | QAC | ||
| O 2 | I 2 | |||||||
| Mikoplazmalar | + | ++ | ++ | ++ | ++ | ++ | ++ | + |
| Gram (+) bakteriler | + | ++ | ++ | + | + | + | ++ | ++ |
| Gram (-) bakteriler | + | ++ | ++ | + | + | + | ++ | ++ |
| Pseudomonaslar | + | ++ | ++ | + | + | + | ++ | – |
| Riketsiyalar | + | + | + | + | + | + | + | + – |
| Zarflı viruslar | + | + | ++ | + | + | + | + – | + – |
| Klamidalar | + – | + – | + | + | + | + | + – | – |
| Mantar sporları | + – | + – | + | + | + | + | + | + – |
| Zarfsız viruslar | – | – | + | + – | + | + – | – | – |
| Asit fast bakteriler | – | + | + | + – | + | + | + – | – |
| Bakteri sporları | + | – | + | + | + | + | – | – |
| Koksidiyalar | – | – | – | – | – | – | + | – |
< 10 dakika mikrobakteri, vejetatif bakteri, mantar virüslerin birçoğunu inaktive eder. Bakteri sporlarına etki etmezler.
Dezenfektan veya antiseptiğin yoğunluğu arttıkça etkilenen mikroorganizma sayısı ve mikroorganizmalar üzerindeki zarar verici etki artar ancak yoğunluk optimum değere ulaştıktan sonra etkide artış görülmez. Her dezenfektan ve antiseptiğin etkin olduğu yoğunlukta kullanılması gerekir.
Kimyasal dezenfektanların bakterisit özelliklerini etkileyen faktörler aşağıdaki gibidir;
Dezenfektanlar etkilerini üç şekilde gösterirler
Mikroorganizmaların etrafını saran kan, serum, mukus, dışkı gibi maddeler mikroorganizmaların dezenfektan ile doğrudan temasını engellediklerinden ve ayrıca çoğu kimyasal maddenin yapısını bozduklarından dezenfektanın etkisi azalır. Ortamda bulunabilecek dezenfektan ile kimyasal ile antagonistik etkili başka kimyasal bileşikler ile etkileşime girerek dezenfektanın etkisini azaltabilir.
Mikroorganizmalara bağlı etmenler de dezenfektan ve antiseptiklerin aktivitesi üzerinde etkilidir. Mikroorganizmaların cinsine ve türüne göre dezenfektanın etkisi değişik olabildiği gibi, bulundukları yaşam evresine göre de etki ayrımı gösterir. Örneğin, vejetatif şekiller daha duyarlı, sporlar daha dirençlidir. Ayrıca ortamdaki mikroorganizma sayısının çokluğu da olumsuz yönde etki göstererek, dezenfektanın etkili olabilmesi için mikroorganizmaların dezenfektanın daha yoğun miktarları ile daha uzun süre temasta kalmasını gerektirir. Aynı türe ait topluluktaki mikroorganizmalar bir dezenfektana aynı derecede duyarlı olabilirler. Toplulukta çok duyarlı mikroorganizmalar olabileceği gibi dezenfektanlardan etkilenmeyen dirençli mutantlar da bulunabilir.
Dezenfektanların kullanılacağı ortamda etkileşim, çok sonuç bakımından önemlidir; örneğin, yağlı kalıntıların yoğun olacağı beklenen kesimhanelerde alkali dezenfektanlar tercih edilmelidir.
Dezenfektanların etkinliği yüzeyle temas süresiyle orantılıdır. En güçlü etkinlik dezenfektanla ıslatılan yüzey kuruyuncaya kadar gerçekleşir. Bu nedenden bazı dezenfektanlarda kurumayı geciktirici yüzey aktif maddeleri bulunur.
Dezenfektanların dozlarını ortamdaki kirlilik oranı ve etkenin türü belirlemelidir. Kümes içi genel dezenfeksiyon dozu ile çok daha temiz olan kuluçkahane dozu farklıdır. Ortamın yoğun etkeni saptanmış ve mücadele yönü belirlenmişse doz yine farklı ayarda olmalıdır(Stafilokok yoğunluğu yada Koli yoğunluğu gibi).
Dezenfektanlar içeriklerine göre sekiz gruba ayrılır;
Elementler iyot suda az çözünür. Bu nedenle noniyonik ve aniyonik yüzey aktif maddeleri ile birleşirler ve çözünürlüğü arttırır.
Gram pozitif bakterilere gram negatif bakterilerden daha etkilidirler. Ayrıca funguslara ve zarflı virüslere karşı iyi aktivite gösterirler. Zarfsız virüslere ve mikobakterilere karşı etkili değillerdir.
Keskin kokulu ve koroziftir.
Fenoller genelde deterjan içinde bulunurlar.
Tüm işlemlerin gerektiği şekilde yapılıp yapılmadığının fiziksel kontrolü yapılmalı, belli zamanlarda bakteriyolojik kalite kontrol uygulamalarından yararlanılmalıdır. Bakterilojik kontroller; özellikle genel mikroorganizma ve koliform yönünden olmalıdır.
Kontrol edilecek materyaller aşağıdakiler gibidir:
III. DEZENFEKSİYON UYGULAMA AŞAMALARI
Kanatlılar kümesten çıkarılır çıkarılmaz kırmızı tavuk biti, altlık böcekleri, altın renkli örümcek böceği ve diğer taban böcekleri için altlık henüz soğumadan iç, dış duvarlar, altlık ve ekipmanlara ve kümes çevresine sprey ya da fumigasyon yöntemi ile etkili insektisit uygulaması yapılmalıdır.
Tüm organik kirlerin ortamdan uzaklaştırılması çok önemlidir. Organik kirlilik olması durumunda dezenfektan etkinliği önemli düzeyde düşer. Taban ve yan duvarların tabanla birleştiği noktalarda kaba temizlik sonrası kalan kirler olacağından bunlar titizlikle incelenip kazınarak ortamdan uzaklaştırılmalıdır. Ayrıca fanların iç yüzeyinde, klapelerin kenarlarında, kirişlerin üst kısmında birikmiş nem ile katılaşmış halde olan tozların kazınarak sökülüp atılması ve arkasından 80-150 bar basınçlı su ile yıkanması gerekir.
Taşınabilir ekipmanlar da dışarı çıkarılmalı ve yıkanıp dezenfeksiyon yapıldıktan sonra içeri alınmalıdır.
Dekontaminasyon temizlik ve dezenfeksiyon işleminin tümüdür.
Diğer önemli nokta deterjanın dezenfektan ile uyumlu olmasıdır. Eğer dezenfeksiyonda kullanılacak ürün asidik özellikte ise deterjanda asidik özellikte olmalıdır. Dezenfeksiyonda kullanılacak ürün bazik karakterde ise deterjanda bazik karakterde olmalıdır. Hipoklorit içerikli deterjan kullanıldıysa asidik içerikli dezenfektan kullanılamaz. İyot, povidon iyot, hidrojen peroksit, asetik asit, perasetik asit, potasyum peroksimonosülfat içerikli dezenfektan kullanılacaksa bunlar asidik karakterde olduklarından asidik özellikte deterjan kullanılmalıdır . Ortofitalaldehit ise geniş pH aralığında etkindir.
Eğer kümeste bir önceki dönem ciddi kayıplara yol açan enfeksiyon yaşanmışsa güçlü dezenfektanlar(aldehid veya fenol içeren) tercih edilmeli. Dezenfeksiyon işleminden 2-3 gün sonra svap alınarak kontrolü yapılmalı, gerekirse ikinci dezenfeksiyon yapılmalıdır
III. Su sistemi dezenfeksiyonu: Dönem sonunda kümes dezenfeksiyonu yapılırken ana su tankı ve dağıtım boruları önemli kontaminasyon kaynağı olduğundan su sisteminin temizlik ve dezenfeksiyonu kümesin deterjanlı yıkamasından önce yapılmalıdır. Su sisteminde hem biyofilm hem de kireç tabakasını çözen ürün seçilmesi gerekir.
III. El Hijyeni: İşletmede işe başlamadan alkol bazlı dezenfekan ile giriş bölümünde eller dezenfte edilmelidir.