Kıymetli evrak konusu Türk Ticaret Kanunu’nun 645 . maddesinde ele alınmış ve bir alacak veya diğer bir hakkın varlığını gösteren bir senet olarak tasvir edilmiştir. Kıymetli evraka konu olan haklar çoğunlukla senetle beraber oluşur.
Bu haklar senetten önce de varlığını sürdürmüş olabilir, senet oluşturulmasıyla ayrılmaz bir bütünlük içerisine girer. Kanunun ilgili maddesinde de hakkın senetten ayrı olarak ileri sürülmesinin mümkün olmadığına ilişkin husus belirtilmiştir. Kıymetli evrak resmi senetler ve adi senetler olarak iki ana başlık altında sınıflandırılır.
Resmi senetler, resmi makamlar tarafından düzenlenir ve taraflarından biri düzenleyen kurumdur. Adi senedin tarafları ise alacaklı ve borçlu ilişkisine dayanır. Senet üzerinde gösterilen borçlu ve alacaklılar gerçek kişiler olabileceği gibi, tüzel kişiliklerde olabilir.
İçindekiler
Hukuki olarak kıymetli evrak koşullarının oluşabilmesi için, özel hukuka ilişkin bir takım hak niteliğine sahip olması ve para ile ölçülebilir bir değere sahip olması gerekir. Ortaklıktan doğan haklar, eşya hukukundan kaynaklı haklar veya doğrudan alacak verecek ilişkine dayalı haklar kıymetli evrakın doğmasına neden olabilir.
Kıymetli evrak türleri ;
Şeklinde sıralanabilir. Kıymetli evraka konu haklar, senetten önce mevcut olabileceği gibi, senetle birlikte de oluşturulabilir. Senet oluşturulduğunda var olan veya oluşturulan hak ile birlikte birleşik konuma geçer. Ayrıca kıymetli evrak konunu soyut veya somut olarak da farklılık gösterebilir.
Soyut kıymetli evrakta alacak ve borç ilişkisinin doğrudan senetten anlaşılma imkanı bulunmaz. Poliçe, bono ve çek bu tür kıymetli evraklar arasında yer alır. Somut kıymetli evraklarda borç ve alacak hususu net olarak belirtilmiştir. Bu türden kıymetli belgeler aynı zamanda kurucu senet içinde örnek oluştururlar.
Kıymetli evrakların düzenlenmesi, dolaşımı, nitelikleriyle ilgili olarak uygulanan kurallar bütünü, kıymetli evrak hukuku olarak tanımlanır. Kıymetli evrak özellikleri gereği bir değeri temsil yükümlülükleri vardır.
Bu nedenle taşınabilme ve devredilebilme özelliğine sahiptirler. Kıymetli evrak özellikle ticari işlemlerde sıklıkla kullanılır. Bu sayede alacak ve borç ilişkisini düzenlemesinde fayda sağlar. Bu amaçla kullanılan çekler, poliçeler, bonolar ve senetler alacaklıya belirli haklar sağlarlar.
Ancak bu hakların kullanılması hukuki süreçlere tabidir. Kıymetli evrakın düzenlenmesi, hamilin hakları, devir işlemleri hukuki hükümlerle güvence altın alınmıştır.
Buna göre kıymetli evraklar;
Gibi hukuki güvencelere sahiptir.
Kıymetli evrakın unsurlarından bahsedebilmek için, kıymetli evrak niteliğine sahip senedin var olması gerekir. Senet hukuki olarak bir kurumun veya borç altına giren kişinin düzenlediği, borcuna karşılık alacaklıya sunduğu belgelerdir. Bu durumda düzenleyen kişi kendisinin aleyhinde hak doğmasına neden olur.
Senedin düzenlenmesinde borçlunun imzasının ve borç miktarının yazılı olması gereklidir. Bu durum özel olarak hazırlanmış belgede belirtilebilir veya herhangi bir kağıda bu hususta beyan oluşturulabilir. Ancak kıymetli evrak olarak nitelendirilen çek için böyle bir durum söz konusu değildir. Çek alacaklarının bu amaç için üretilmiş belgeler üzerinde düzenlenmesi şarttır.
Devredilebilir haklarda kıymetli evrak unsurları arasında yer alır. Alacaklı ödeme tarihinde senedi ibraz ederek alacağının tahsilini gerçekleştirebilir. Bu durumda borçlu taraf ödeme sonucunda senedi almalıdır.
Aksi durumda alacaklı senedi ileri sürerek tekrardan alacak talebinde bulunabilir. Değerli evrakın niteliğine göre devredilebilme koşulları da değişiklik gösterir. Ancak bu hiçbir zaman değerli evrakların değer kaybına neden olmaz.
Adi senetler ile kıymetli evrak arasındaki en önemli fark tedavül yeteneğidir. Kıymetli evraklar ticari hayatta sıklıkla kullanılarak, bir değeri ve hakkı temsil ederler. Adi senetler taahhüt altına giren veya borç üstlenen kişilerin imzaladığı, ödeme ve teslim yükümlülüğünü belirten belgelerdir.
Kıymetli evrakların birden fazla el değiştirme, nakit para gibi kullanılabilme özelliği bulunur. Adi senetlerde böyle bir kabiliyet bulunmamakla birlikte, üzerinde yazılı bulunan değeri taşırlar ve borçlu ile alacaklı arasında sözleşme niteliğindedir. Bu belgelerde borçlunun imzasının bulunur.
Bu tür belgeler genellikle özel borç ilişkilerinde kullanılır. Kıymetli evraklar şekil yönünden sıkı şartlara bağlıdır. Şekil şartlarına uymayan evraklar geçerliliğini yitirebilir. Bu gibi durumlarda borçlunun imzasının bulunması şartı ile adi senet niteliğine de bürünebilirler. Adi senetlerde sıkı şekil şartları bulunmaz.
Borçlunun borucunu taahhüt ettiğini belirtmesi, imzasına yer vermesi, alacaklı isminin belgede geçirilmiş olması, borç miktarının belirtilmiş olması geçerli olması için yeterlidir. Bunun yanında kıymetli evraklarda borcun ispat yükümlülüğü bulunmaz.
Adi senetlerle ilgili görülen davalarda ayrıca alacağın ispatına ilişkin bir takım dayanaklarda istenebilir. Adi senetler elektronik olarak imzalanabilir, kıymetli evrak için ıslak imza olması şartı aranır.
Ticaret ve finans işlemlerinin vazgeçilmezleri arasında yer alan kıymetli evraklar, borç, alacak ve yükümlülüklerin yerine getirilmesinde önemli roller üstlenirler.
Bunlar;
Şeklinde sıralanabilir. Bir belgenin değerli evrak sayılabilmesi için, borç, alacak veya bir maddi değer öngören taahhüt bulunması yeterlidir. Bu tür belgeler, kişiler arasında, kurumlar arasında, kişiler ve kurumlar arasında düzenlenebileceği gibi, swap sözleşmelerinde olduğu gibi ülkeler arasında gerçekleştirilen hukuki uzlaşmalara da dayandırılabilir.
Kıymetli evrakın kaybolması, çalınması veya hata soncu 3. şahısların eline geçmesi durumunda, evrakın kötüye kullanılmaması amacıyla kaybolan evrakın iptaline ilişkin dava açılması gerekir. Bu sayede borç alacak ilişkisi içerisinde olmayan kişi veya kişiler bono, çek, poliçe gibi değerli evrakları kendi lehlerinde kullanamazlar.
Kıymetli evrakın iptaline ilişkin, evrak üzerinde hak sahili olan kişi başvuruda bulunabilir. Bu yönde borçlu herhangi bir başvuruda bulunamaz. Belgenin iptaline karar verilebilmesi için, irade dışında kaybolması veya 3. şahısların eline geçmiş olması gerekir.
Türk Ticaret Kanunu’nun 668. maddesinde iptalinin istenemeyeceği senetler ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Milli piyango biletleri, irat senetleri, ipotekli borç senetleri, devlet tarafından çıkartılan tahviller kayıp veya zayi olsalar dahi iptalleri istenemez.
Kıymetli evraklarda devir şekli bakımından hamiline yazılı, emre yazılı ve nama yazılı kıymetli evrak türleri görülür. Nama yazılı kıymetli evraklar, kişinin doğrudan namına yazılıdır ve bu kişilerin emrine kaydını içermez. Türk Ticaret Kanunu’nun 657. maddesi uyarınca, devri alacağın temliki, ancak beyan ve zilyetliğin nakli ile gerçekleşebilir.
Emre yazılı kıymetli evraklarda, emre yazılı ibaresi yer alır ve devri ciro ve teslim işlemleri ile gerçekleştirilir. Bu tür senetler dolaşım kabiliyeti yüksek ve güvenli sayılan değerli belgelerdendir.
Hamiline yazılı kıymetli evraklarının metin kısmında hak sahibinin ismini yer verilir. Bu tür değerli evrakların devir işlemleri ancak zilyetliğin devredilmesi ile gerçekleşebilir. Bu tür senetlerin tedavül kabiliyeti yüksektir.
Ticaret hukuku içerisinde değerlendirilen ve kıymetli evrakın bir alt türünü oluşturan kombiyo senetleri, hak doğurucu değeri evraklar arasında yer alır. Kombiyo senetleri ticaret hayatında genellikle bir kredi ve ödeme aracı olarak kullanılırlar.
Poliçe, bono ve çek gibi değerli evraklar kombiyo senetlerden sayılırlar. Ticaret Kanunu’nu kombiyo senetlerin açık olarak tanımını yapmamıştır. Ancak hükümlerinde şartları ve özelliklerine ayrıntılı olarak yer vermiştir.
Kombiyo senetleri diğer değerli evrak türlerinden tedavül kabiliyetinin yüksek olması yönü ile ayrılırlar. Kişiler arasında hukuki ilişkiler geçerliliğini yitirse bile, bu tür senetler geçerliliğini korumaya devam edebilir.
Ticaret hayatının vazgeçilmez unsurları arasında yer alan kıymetli evraklar, kimi zaman kişiler arasında ki borç alacak ilişkilerin düzenlenmesinde, kimi zaman kişiler ile kurumlar arasında ki ticari ilişkilerin düzenlenmesinde faydalar sağlar.
Ancak bazen gerekli özenin gösterilmemesi, açığa imza atma, imzanın kötüye kullanılması gibi nedenlerle, bu tür belgeler bir suça konuda olabilir. Bu tür mağduriyet yaşayan kişi veya kuruluşların mutlaka konusunda deneyimli avukatların hukuki yardımından faydalanmasında yarar görülür.
Sinan Eroğlu Hukuk Ve Danışmanlık, sinaneroglu.av.tr online başvuru sayfasından hukuki yardım taleplerini kabul etmekte, oluşabilecek mağduriyetlerin önlenmesinde ve mağduriyet sonrası yaşanabilecek hukuki süreçlerde lehte olan hususları ortaya koymaktadır.